Czym jest przewlekły katar i czym różni się od zapalenia zatok?

Przewlekły katar, zwany też przewlekłym nieżytem nosa, to uporczywe objawy ze strony nosa trwające dłużej niż 12 tygodni. Obejmują one wodnistą lub śluzową wydzielinę z nosa, kichanie, świąd, zatkanie nosa oraz spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła (tzw. post-nasal drip). Przewlekły katar może mieć charakter alergiczny lub niealergiczny.

W praktyce często współistnieją objawy z zatok — wtedy mówimy o przewlekłym zapaleniu błony śluzowej nosa i zatok (chronic rhinosinusitis, CRS). W CRS, oprócz kataru i blokady nosa, występują także:

• ból/uczucie rozpierania twarzy,
• osłabienie węchu,
• obecność polipów nosa (u części chorych),
• cechy zapalenia w tomografii zatok lub w badaniu endoskopowym.

Warto rozróżnić te stany, bo postępowanie bywa odmienne: w typowym przewlekłym katarze alergicznym wystarczają aerozole donosowe i leki przeciwhistaminowe, natomiast w CRS kluczowe są długotrwałe sterydy donosowe, płukanie nosa solą i czasem leczenie zabiegowe.

Najczęstsze przyczyny przewlekłego kataru

Przyczyną przewlekłego kataru nigdy nie jest „ciągle ta sama infekcja”. Zwykle to jeden z poniższych mechanizmów:

1) Alergiczny nieżyt nosa (ANN)

Reakcja IgE-zależna na alergeny wziewne: pyłki traw/drzew/chwastów, roztocza kurzu domowego, sierść zwierząt, pleśnie. Często współistnieją alergiczne zapalenie spojówek, napady kichania, świąd nosa, łzawienie. Objawy mogą być sezonowe lub całoroczne.

2) Niealergiczny nieżyt nosa (NANN)

• Vasomotoryczny (nadwrażliwość na zimne powietrze, dym, perfumy, zmiany temperatury),
• Gustatoryczny (wodnisty katar po ostrych/pikantnych potrawach),
• Hormonalny (ciąża, niedoczynność tarczycy),
• Indukowany lekami (np. kwas acetylosalicylowy i inne NLPZ w AERD, inhibitory PDE5, alfa-blokery; rzadziej ACEI),
• Rhinitis medicamentosa — przewlekłe przekrwienie po nadużywaniu kropli obkurczających (ksylometazolina/oksymetazolina),
• NARES (niealergiczny eozynofilowy nieżyt nosa),
• Zawodowy (ekspozycja na pyły/chemikalia w pracy).

3) Przewlekłe zapalenie zatok (CRS) z lub bez polipów

Przewlekłe zapalenie błony śluzowej nosa i zatok, niekiedy z przerostem polipów, często współistnieje z astmą lub nietolerancją aspiryny (AERD). Objawy: przewlekła blokada nosa, zaburzenia węchu, ucisk w twarzy, gęsta wydzielina, częste „zaostrzenia”.

4) Wady anatomiczne i inne przyczyny

• Skrzywienie przegrody nosa, przerost małżowin, przerost migdałka gardłowego (u dzieci),
• Przewlekły refluks krtaniowo-gardłowy (LPR) z podrażnieniem nosogardła,
• Rzadko: przewlekły wyciek płynu mózgowo-rdzeniowego (jednostronna, wodnista wydzielina), ciała obce (u dzieci), nowotwory zatok (jednostronne krwawienia i zatkanie).

Kiedy iść do lekarza? Objawy alarmowe

Jak diagnozuje się przewlekły nieżyt nosa

Rozpoznanie opiera się na wywiadzie, badaniu laryngologicznym i — w razie potrzeby — testach dodatkowych:

• Wywiad: od jak dawna trwa katar, sezonowość, ekspozycja na alergeny/irytanty, lek przyjmowane, ciąża, choroby towarzyszące (astma, AZS), odpowiedź na dotychczasowe leczenie.
• Badanie nosa: ocena przegrody, małżowin, polipów, wydzieliny; czasem endoskopia nosa u laryngologa.
• Testy alergiczne: punktowe testy skórne lub oznaczenie swoistych IgE z krwi — gdy podejrzewamy alergię.
• Obrazowanie: TK zatok tylko przy przewlekłych objawach sugerujących CRS, przed leczeniem zabiegowym lub przy powikłaniach; rutynowe RTG nie jest zalecane.
• Inne: rzadziej cytologia nosa, ocena eozynofilów (w NARES), testy w kierunku aspirynowej choroby układu oddechowego (AERD) u odpowiednich pacjentów.

Leczenie krok po kroku: co naprawdę działa na przewlekły katar

1) Higiena środowiska i unikanie wyzwalaczy

• Utrzymuj w domu wilgotność 40–50% (nawilżacz z higrostatem, regularne czyszczenie, by zapobiec pleśniom).
• Usuń dym tytoniowy i aerozole zapachowe; wietrz pomieszczenia; rozważ oczyszczacz powietrza z filtrem HEPA.
• Przy alergii na roztocza: pokrowce antyroztoczowe na materac/poduszki, pranie pościeli ≥60°C, ograniczenie dywanów, częste odkurzanie (HEPA).
• Przy alergii na zwierzęta: ogranicz ekspozycję; realistycznie — całkowita eliminacja alergenu daje największy efekt.
• Unikaj gwałtownych zmian temperatury i zimnego, suchego powietrza (szalik, nawilżanie).

2) Płukanie nosa roztworem soli — bezpieczna baza terapii

Regularne płukanie nosa (irygacje) zmniejsza obrzęk, rozrzedza i wypłukuje wydzielinę oraz alergeny. Zalecane zarówno w przewlekłym katarze, jak i w CRS.

• Używaj gotowych saszetek z solą do irygacji lub roztworów izotonicznych/hipertonicznych z apteki.
• Woda musi być sterylna: przegotowana i ostudzona, destylowana lub filtrowana (standardy jakości do płukania). Nie używaj wody prosto z kranu.
• Technika: pochyl się nad umywalką, otwórz usta, lekko pochyl głowę na bok i delikatnie przepłukuj jedną, potem drugą jamę nosową (butelka do irygacji, neti pot).
• Częstotliwość: 1–2 razy dziennie w fazie nasilenia, potem w miarę potrzeb. Hipertoniczna sól (2–3%) może silniej odblokowywać, ale u niektórych podrażnia.
• Po zabiegu delikatnie wydmuchaj nos, unikaj forsownego dmuchania.

3) Leki dostępne bez recepty (OTC) i na receptę — co wybrać

Dobór leczenia zależy od fenotypu kataru. Najsilniejszy, udowodniony efekt mają aerozole sterydowe i irygacje solą. Poniższe grupy to filary terapii:

Donosowe glikokortykosteroidy (pierwsza linia w ANN i CRS)

• Substancje: mometazon, flutikazon, budezonid (różne preparaty).
• Działanie: przeciwzapalne, zmniejszają obrzęk, blokadę nosa, kichanie, świąd, spływanie po tylnej ścianie.
• Jak stosować: codziennie, regularnie; efekty po 6–12 h, pełne po 1–2 tygodniach. Kieruj strumień „na ucho” (na boczną ścianę nosa), nie na przegrodę.
• Bezpieczeństwo: bardzo dobre przy prawidłowej technice; możliwe suchość, krwawienia z nosa (zmień technikę, dodaj irygacje). Długotrwale bezpieczne u dorosłych; budezonid uważany za bezpieczny w ciąży.

Antyhistaminiki drugiej generacji (przy ANN i świądzie/kichaniu)

• Substancje: cetyryzyna, loratadyna, feksofenadyna, bilastyna, lewocetyryzyna, rupatadyna.
• Objawy: najlepiej działają na kichanie, świąd, wodnistą wydzielinę; mniej na blokadę nosa.
• Alternatywa: donosowa azelastyna — szybki efekt, można łączyć ze sterydem donosowym (istnieją preparaty 2 w 1).
• Uwaga: nie łącz rutynowo kilku antyhistaminików naraz; uważaj na sedację (czytaj ulotkę).

Donosowa ipratropium (na „wodospadowy” katar)

Antycholinergiczny aerozol skutecznie hamuje nadmierną, wodnistą wydzielinę (np. w katarze gustatorycznym, przy zimnym powietrzu, w NANN). Często stosowany doraźnie.

Preparaty obkurczające — używaj ostrożnie i krótko

• Donosowe: ksylometazolina/oksymetazolina — natychmiast odtykają nos, ale maksymalnie 3–5 dni, by nie doprowadzić do rhinitis medicamentosa (uzależnienia błony śluzowej).
• Doustne: pseudoefedryna/ fenylefryna — poprawiają drożność, ale mogą podnosić ciśnienie, przyspieszać akcję serca, nasilać jaskrę, przerost prostaty, bezsenność. Nie dla każdego.

Antyleukotrieny (np. montelukast)

Rozważane głównie przy współistniejącej astmie, AERD lub gdy inne leki są niewystarczające. Ze względu na możliwe działania neuropsychiatryczne stosować rozważnie — pod opieką lekarza.

4) Leczenie przyczynowe według typu kataru

Alergiczny nieżyt nosa (ANN)

• Podstawa: steryd donosowy ± antyhistaminik; irygacje solą.
• Immunoterapia alergenowa (SCIT/SLIT) przy potwierdzonej alergii na konkretny alergen i utrzymujących się objawach mimo leczenia. Może zmniejszyć objawy, zużycie leków i ryzyko rozwoju astmy. Czas leczenia: zwykle 3–5 lat.

Niealergiczny nieżyt nosa (NANN)

• Unikanie wyzwalaczy (zimno, zapachy, dym),
• Ipratropium donosowe na wodnistą wydzielinę,
• Steryd donosowy przy przeroście i przewlekłym zapaleniu,
• W wybranych przypadkach — terapia kapsaicyną donosową (u laryngologa) przy NANN opornym na leczenie.

Przewlekłe zapalenie zatok (CRS) z/bez polipów

• Codzienne sterydy donosowe + regularne irygacje solą (kluczowe i długofalowe).
• Zaostrzenia z gorączką i nasilonym bólem: lekarz może rozważyć antybiotyk przy podejrzeniu infekcji bakteryjnej. Sam kolor wydzieliny nie przesądza o bakterii.
• Przy polipach: krótkie kursy doustnych sterydów mogą zmniejszyć objawy — decyzja lekarska.
• Gdy leczenie zachowawcze zawodzi: kwalifikacja do funkcjonalnej endoskopowej operacji zatok (FESS). U chorych z ciężkimi polipami i astmą dostępne są też biologiczne leki (np. dupilumab, mepolizumab, omalizumab) — decyzja w poradni specjalistycznej.

Rhinitis medicamentosa (po kroplach obkurczających)

• Stopniowe odstawienie kropli obkurczających (czasem najpierw w jednym nozdrzu),
• Włączenie sterydu donosowego + irygacje,
• Wsparcie lekarza rodzinnego/ENT przy nasilonych objawach odstawiennych.

Katar w ciąży

• Bezpieczne: irygacje solą, nawilżanie, budezonid donosowy (najlepiej po konsultacji),
• Unikaj długotrwałego stosowania leków obkurczających; doustne sympatykomimetyki — ostrożnie lub nie stosować.

Katar polekowy lub wtórny do chorób

• Omów z lekarzem możliwość modyfikacji leków wywołujących objawy.
• Lecz choroby współistniejące (np. niedoczynność tarczycy, GERD/LPR) — może zmniejszyć katar.

Domowe sposoby i styl życia: co pomaga, a co szkodzi

Co pomaga

• Regularne płukanie nosa solą (izotoniczną lub hipertoniczną).
• Odpowiednia wilgotność powietrza, wietrzenie, oczyszczacze HEPA w okresach smogu i pylenia.
• Delikatne inhalacje nawilżające z soli fizjologicznej przy użyciu nebulizatora (bez leków, o ile nie zlecił lekarz).
• Nawodnienie organizmu, ciepłe prysznice/pary w łazience (bez ryzykownych „parówek” nad garnkiem).
• Maści/barierowe żele do nosa przed wyjściem na mróz lub przy ekspozycji na alergeny jako dodatkowa ochrona.

Na co uważać

• Parówki z wrzątku: ryzyko poparzeń, brak dowodów przewagi nad bezpiecznymi metodami nawilżania.
• Nadużywanie kropli obkurczających: prowadzi do błędnego koła przewlekłego zatkania.
• „Naturalne” krople olejowe: mogą upośledzać ruch rzęsek i nasilać objawy; lepsze są roztwory wodne/solne.
• Suplementy „na katar”: witamina D, probiotyki, kwercetyna — mogą mieć ograniczone korzyści w wybranych sytuacjach, ale nie zastąpią podstawowego leczenia; unikaj preparatów o niejasnym składzie i obietnicach „cudów”.

Przewlekły katar u dzieci i w ciąży

Dzieci

• Częstsze przyczyny: alergia, przerost migdałka gardłowego, przewlekłe nieżyty po infekcjach, ciała obce (jednostronny, cuchnący katar).
• Podstawy leczenia: irygacje solą (delikatnie, zgodnie z wiekiem), sterydy donosowe przy potwierdzeniu wskazań, kontrola środowiska.
• Gdy nawracające infekcje, chrapanie, bezdechy, osłabienie słuchu — konsultacja laryngologiczna (migdałek, wysięk w uszach).

Ciąża

• Zjawisko „kataru ciężarnych” dotyczy nawet 20–30% kobiet. Bezpieczne są irygacje i higiena środowiska.
• Budezonid donosowy ma najlepszy profil bezpieczeństwa; wiele innych sterydów donosowych także uznaje się za bezpieczne — decyzja z lekarzem.
• Unikaj długiego stosowania leków obkurczających, szczególnie doustnych.

Najczęstsze błędy w leczeniu przewlekłego kataru

• Przekonanie, że „zielony katar = antybiotyk”. W przewlekłym katarze zwykle nie.
• Nadużywanie kropli obkurczających i brak sterydu donosowego, który leczy stan zapalny.
• Nieregularne stosowanie leków: sterydy donosowe działają najlepiej przy codziennym użyciu.
• Płukanie nosa wodą z kranu — ryzyko zakażeń; zawsze używaj wody przegotowanej/jałowej.
• Brak kontroli środowiska (roztocza, dym, pyły), gdy objawy są ewidentnie indukowane ekspozycją.
• Nieodróżnianie ANN od CRS — przy braku efektu leczenia warto rozważyć ocenę laryngologiczną.

FAQ: najczęstsze pytania o przewlekły katar

Źródła i wytyczne

Poniższe materiały stanowią podstawę aktualnych zaleceń dotyczących diagnostyki i leczenia przewlekłego kataru i przewlekłego zapalenia zatok:

• ARIA (Allergic Rhinitis and its Impact on Asthma) Guidelines — zaktualizowane rekomendacje postępowania w ANN.
• EPOS 2020 i nowsze aktualizacje — europejskie wytyczne diagnostyki i leczenia przewlekłego zapalenia zatok.
• EAACI Position Papers — immunoterapia alergenowa (SCIT/SLIT).
• GINA — współchorobowość astmy i chorób górnych dróg oddechowych.
• AAO-HNS Clinical Practice Guidelines — rhinosinusitis.

Warto sięgać do wiarygodnych źródeł medycznych i konsultować się z lekarzem rodzinnym lub laryngologiem/ alergologiem przy utrzymujących się objawach.