Alergia a nietolerancja — na czym polega różnica?

Alergia to nadmierna reakcja układu odpornościowego na zwykle nieszkodliwe substancje (alergeny). Angażuje mechanizmy immunologiczne, często z udziałem przeciwciał IgE. Może dawać objawy skórne (pokrzywka, swędzenie, atopowe zapalenie skóry), oddechowe (kichanie, katar, świszczący oddech), pokarmowe (nudności, biegunka), a w skrajnych przypadkach prowadzić do anafilaksji.

Nietolerancja nie jest reakcją alergiczną. Przykład: nietolerancja laktozy wynika z niedoboru enzymu laktazy. Objawy (wzdęcia, biegunki) są nieprzyjemne, ale nie angażują układu odpornościowego i nie prowadzą do anafilaksji.

Rozróżnienie jest kluczowe, bo strategie postępowania, diagnostyka i ryzyko powikłań są odmienne.

Najczęstsze alergeny pokarmowe

Alergie pokarmowe są szczególnie częste u dzieci, ale mogą rozwijać się w każdym wieku. W Unii Europejskiej producenci muszą wyróżniać w składzie 14 głównych alergenów. Poniżej najważniejsze z nich z praktycznymi wskazówkami.

1) Zboża zawierające gluten (pszenica, żyto, jęczmień, owies i odmiany)

Gluten to grupa białek w zbożach. Alergia na pszenicę (IgE-zależna) to coś innego niż celiakia (choroba autoimmunologiczna) czy nietolerancja glutenu. Objawy alergii pojawiają się zwykle szybko po ekspozycji: pokrzywka, obrzęk warg, świszczący oddech, dolegliwości żołądkowo-jelitowe. U części osób wysiłek fizyczny po spożyciu pszenicy może wywołać reakcję (WDEIA).

Ukryte źródła: sosy, zupy w proszku, wędliny, panierki, sos sojowy (często zawiera pszenicę), piwo.

2) Skorupiaki (krewetki, kraby, homary) i 3) Mięczaki (małże, ostrygi, kalmary)

Alergia na owoce morza jest jedną z najtrwalszych u dorosłych. Główny alergen skorupiaków to tropomiozyna. Uczulenie bywa silne, a zapach lub para wydobywająca się podczas gotowania może prowokować objawy u wrażliwych osób.

4) Jaja

Częsta alergia u dzieci, często wygasa w wieku szkolnym. Białko jaja jest bardziej alergizujące niż żółtko. Część osób toleruje jaja mocno przetworzone (pieczenie), co może pomóc w poszerzaniu diety pod opieką specjalisty.

Ukryte źródła: pieczywo, makarony, panierki, majonez, niektóre szczepionki produkowane na podłożu jaj (konsultuj z lekarzem).

5) Ryby

Uczulenie na ryby (np. dorsz) bywa ciężkie i często utrzymuje się całe życie. Podobnie jak w przypadku skorupiaków, para podczas smażenia może indukować objawy. Składnik o nazwie parwalbumina jest częstym alergenem.

6) Orzeszki ziemne (arachidowe)

Jedna z najczęstszych i najcięższych alergii. Nawet śladowe ilości mogą wywołać reakcję. W krajach, gdzie wprowadza się orzeszki w 1. roku życia, ryzyko alergii spada. W razie zdiagnozowanej alergii zalecane jest noszenie autostrzykawki z adrenaliną.

Ukryte źródła: desery, batony, sosy, kuchnia azjatycka, pasty, mąki orzechowe.

7) Soja

Obecna w wielu produktach przetworzonych (emulgatory, białko roślinne). Może współwystępować z alergią na pyłki brzozy (reakcje krzyżowe). Częstość ciężkich reakcji jest niższa niż przy orzeszkach, ale nadal możliwe.

8) Mleko (krowie)

Najczęstsza alergia u niemowląt. U wielu dzieci ustępuje do 3.–5. roku życia. Nie mylić z nietolerancją laktozy. U niektórych pomocna bywa dieta eliminacyjna matki karmiącej (po konsultacji). Dostępne są mieszanki hipoalergiczne (hydrolizaty, aminokwasowe) zależnie od wskazań.

9) Orzechy drzewa (migdały, laskowe, włoskie, nerkowce, pistacje, pekan, brazylijskie, makadamia)

Silne alergeny, często wywołują reakcje u dorosłych i dzieci. Możliwa alergia na jeden gatunek lub kilka. U osób uczulonych na lateks częściej obserwuje się reakcje na niektóre orzechy (reakcje krzyżowe).

10) Seler

Popularny w kuchni europejskiej, może wywoływać objawy od jamy ustnej po uogólnione reakcje. Często współwystępują reakcje krzyżowe z pyłkami (brzoza, bylica).

11) Gorczyca

Obecna w musztardach, marynatach, mieszankach przypraw. W kuchni może „ukrywać się” pod nazwą przyprawy.

12) Sezam

Coraz częstsza alergia, nasiona i olej (nierafinowany) mogą wywoływać reakcje. Sezam bywa w pieczywie, chałwie, tahini, hummusie, mieszankach przypraw.

13) Dwutlenek siarki i siarczyny

U wrażliwych osób (zwłaszcza z astmą) mogą powodować objawy astmatyczne, zaczerwienienie, bóle głowy. Spotykane w winie, suszonych owocach, konserwach warzywnych.

14) Łubin

Mąka łubinowa pojawia się w pieczywie bezglutenowym i mieszankach mąk. U osób z alergią na orzeszki ziemne możliwe reakcje krzyżowe.

Poza listą UE często zgłaszane są także reakcje na: truskawki, kiwi, pomidory, banany, a u dzieci — białka w mleku innych ssaków (kozie/owcze). Nie zawsze są to jednak alergie IgE-zależne; część to reakcje nieswoiste lub nietolerancje.

Alergeny wziewne: pyłki, roztocza, pleśnie, sierść

Alergie wziewne to główna przyczyna sezonowego lub całorocznego nieżytu nosa, zapalenia spojówek i zaostrzeń astmy.

• Pyłki roślin: brzoza, trawy, bylica, ambrozja. Sezonowość zależy od regionu i pogody. Objawy: kichanie, wodnisty katar, świąd oczu, kaszel, duszność.
• Roztocza kurzu domowego: całoroczne objawy nasilenie jesienią/zimą. Pomagają pokrowce antyroztoczowe, częste pranie w wysokiej temperaturze, ograniczanie kurzu.
• Pleśnie: wilgotne pomieszczenia, piwnice, klimatyzacja. U wrażliwych mogą nasilać astmę i nieżyt nosa.
• Naskórek i ślina zwierząt: kot, pies, gryzonie. Alergeny łatwo unoszą się w powietrzu i osiadają na tkaninach; samo „odkurzanie” może nie wystarczyć.

Alergie kontaktowe: nikiel, konserwanty, lateks i inne

Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry to reakcja typu opóźnionego (komórkowa), pojawia się zwykle 24–72 godziny po kontakcie. Typowe alergeny kontaktowe:

• Nikiel: biżuteria, zegarki, elementy odzieży. Objawy: rumień, świąd, pękanie skóry w miejscu kontaktu.
• Zapachy i mieszanki zapachowe: w kosmetykach, detergentach.
• Konserwanty: parabeny, formaldehyd, MCI/MI (methylchloroisothiazolinone/methylisothiazolinone), fenoksyetanol.
• Guma/lateks: rękawiczki, sprzęt medyczny. Uczulenie na lateks może współwystępować z alergią na banany, awokado, kiwi (tzw. zespół lateks-owoce).
• Barwniki włosów: parafenylenodiamina (PPD).

Diagnostyka opiera się na testach płatkowych, a leczenie na unikaniu alergenu i miejscowych preparatach przeciwzapalnych (np. kortykosteroidy).

Leki i jady owadów — kiedy powstaje reakcja alergiczna?

Leki: Najczęściej reakcje alergiczne dotyczą antybiotyków beta-laktamowych (np. penicylina, amoksycylina) oraz NLPZ (np. ibuprofen, aspiryna). Objawy mogą obejmować pokrzywkę, obrzęk, duszność. Ocena alergologiczna bywa złożona i często wymaga testów oraz prób ekspozycyjnych w warunkach szpitalnych.

Jady owadów błonkoskrzydłych: pszczoła, osa, szerszeń. Reakcje mogą być miejscowe (duży obrzęk) lub uogólnione (anafilaksja). Immunoterapia jadem owadów jest bardzo skuteczna w zapobieganiu ciężkim reakcjom u osób uczulonych.

Objawy alergii i sygnały alarmowe anafilaksji

Objawy alergii zależą od rodzaju alergenu, drogi narażenia i indywidualnej wrażliwości. Najczęstsze:

• skóra: pokrzywka, rumień, świąd, obrzęk naczynioruchowy (np. warg, powiek);
• układ oddechowy: kichanie, katar, świszczący oddech, duszność, kaszel;
• układ pokarmowy: nudności, wymioty, ból brzucha, biegunka;
• oczy: łzawienie, świąd, zaczerwienienie;
• układ krążenia: spadek ciśnienia, zawroty głowy, omdlenie (w ciężkich reakcjach).

Anafilaksja to stan zagrożenia życia. Sygnały alarmowe: uogólniona pokrzywka/świąd, obrzęk języka/gardła, duszność/świszczący oddech, chrypka, spadek ciśnienia, utrata przytomności. Postępowanie: natychmiast adrenalina domięśniowo (autostrzykawka), wezwać pogotowie, ułożyć w pozycji leżącej, powtórzyć adrenalinę po 5–15 min, jeśli objawy trwają.

Reakcje krzyżowe i zespół alergii jamy ustnej (OAS)

Niektóre alergeny mają podobną budowę białkową. Organizm uczulony na jeden może reagować na inny, „podobny”. Najczęstsze przykłady:

• Pyłek brzozy → jabłko, gruszka, marchew, orzech laskowy, soja: swędzenie, mrowienie, obrzęk warg i jamy ustnej po spożyciu surowych owoców/warzyw (OAS). Obróbka termiczna często zmniejsza alergenowość.
• Pyłek bylicy → seler, przyprawy (anyż, kminek), marchew.
• Lateks → banan, kiwi, awokado, kasztan jadalny.
• Orzeszki ziemne ↔ łubin oraz skorupiaki ↔ roztocza (tropomiozyna).

Reakcje krzyżowe mogą tłumaczyć objawy po nowych produktach u osób już uczulonych. Dokładną ocenę umożliwia diagnostyka komponentowa (patrz niżej).

Diagnostyka alergii: testy i konsultacje

Skuteczna diagnostyka zaczyna się od szczegółowego wywiadu: jakie produkty/ekspozycje, po jakim czasie występują objawy, ich nasilenie i czas trwania, współistniejące choroby (astma, AZS), leki.

Stosowane badania:

• Testy skórne punktowe (SPT): szybkie, czułe na alergie IgE-zależne (pokarmowe i wziewne).
• Przeciwciała swoiste IgE (krew): pomocne, gdy testy skórne są niewykonalne lub wynik niejednoznaczny.
• Diagnostyka komponentowa (CRD): identyfikacja reaktywności na pojedyncze białka alergenowe (np. Ara h 2 w orzeszkach) — lepsza ocena ryzyka ciężkich reakcji i krzyżowej reaktywności.
• Testy płatkowe: alergia kontaktowa (nikiel, konserwanty).
• Próby prowokacji doustnej: „złoty standard” dla alergii pokarmowych, wykonywane w warunkach szpitalnych.

Wyniki zawsze należy interpretować w kontekście objawów. Dodatnie IgE bez objawów nie oznacza klinicznej alergii.

Jak czytać etykiety i unikać ukrytych alergenów?

W UE 14 alergenów musi być wyraźnie oznaczonych na etykiecie (np. pogrubieniem). W praktyce warto:

• Czytać cały skład przy każdym zakupie — receptury się zmieniają.
• Szukać ostrzeżeń typu „może zawierać śladowe ilości…”, „w zakładzie używa się…”. To informacje o możliwym zanieczyszczeniu krzyżowym.
• Rozpoznawać synonimy: np. kazeina, serwatka (mleko); albumina (jajko); mączka, białko roślinne (często soja); glutaminian sodu nie jest alergenem, ale bywa obecny w produktach z soją/pszenicą.
• Pytać w restauracji o skład i ryzyko krzyżowego zanieczyszczenia (zwłaszcza orzechy, orzeszki ziemne, gluten, mleko, jaja, sezam).
• Uważać na „zdrowe” produkty: batony proteinowe, granole, pieczywo wieloziarniste — często zawierają orzechy, sezam, soję.

Postępowanie i leczenie: od unikania po immunoterapię

Unikanie alergenu to podstawa, ale nie zawsze wystarcza. Wspierające strategie:

• Leki objawowe: doustne przeciwhistaminowe (II generacja), donosowe glikokortykosteroidy przy alergicznym nieżycie nosa, krople do oczu przeciwalergiczne.
• Plan ratunkowy: dla osób z ryzykiem anafilaksji — autostrzykawka z adrenaliną, szkolenie z użycia, opaska informacyjna.
• Immunoterapia swoista (odczulanie): skuteczna w alergiach wziewnych (pyłki, roztocza) oraz na jad owadów. Dostępne drogi: podskórna (SCIT) i podjęzykowa (SLIT). Dla alergii pokarmowych prowadzone są programy odczulania w wyspecjalizowanych ośrodkach — kwalifikacja indywidualna.
• Dieta eliminacyjna: ustalana z dietetykiem/alogologiem, by zapobiec niedoborom. W niektórych przypadkach zaleca się prowokację doustną w kontrolowanych warunkach, aby ocenić tolerancję.
• Kontrola środowiska: pokrowce antyroztoczowe, wietrzenie, odgrzybianie, oczyszczacze powietrza z filtrem HEPA.

Alergeny a rozszerzanie diety niemowląt

Aktualne wytyczne zalecają wczesne, stopniowe wprowadzanie alergenów (orzeszki ziemne w formie bezpiecznej, jaja dobrze ścięte) około 4–6. miesiąca życia, gdy dziecko jest gotowe na pokarmy stałe. To może zmniejszać ryzyko alergii. U dzieci z ciężkim AZS lub wysokim ryzykiem alergii warto skonsultować plan z pediatrą/alergologiem.

Bezpieczeństwo: zaczynaj od małych ilości, obserwuj przez 2–3 dni, wprowadzaj jeden nowy produkt na raz. Unikaj całych orzechów (ryzyko zadławienia).

FAQ: Najczęstsze pytania

Czy śladowe ilości alergenu zawsze są groźne?

Zależy od alergenu i indywidualnego progu reakcji. U osób z alergią na orzeszki ziemne lub orzechy nawet śladowe ilości mogą być niebezpieczne. Zawsze postępuj zgodnie z zaleceniami lekarza.

Czy alergia może pojawić się nagle u dorosłego?

Tak. Nowe alergie (np. na owoce morza, orzechy, leki) mogą rozwinąć się w dorosłości, nawet bez wcześniejszych problemów.

Czy obróbka termiczna „niszczy” alergeny?

Czasem tak (np. niektóre alergeny jabłka, jaja w wypiekach), ale wiele alergenów pozostaje stabilnych (orzeszki ziemne, mleko, ryby). Nie należy polegać na gotowaniu jako metodzie „odczulania” bez nadzoru lekarza.

Jak odróżnić alergię od nietolerancji laktozy?

Alergia na mleko to reakcja immunologiczna na białka mleka z możliwą pokrzywką, obrzękiem, świszczącym oddechem. Nietolerancja laktozy daje głównie dolegliwości jelitowe bez objawów immunologicznych i anafilaksji.

Czy testy z krwi wystarczą do rozpoznania?

Nie zawsze. Dodatnie IgE bez objawów nie potwierdza klinicznej alergii. Rozpoznanie opiera się na wywiadzie, testach i — gdy trzeba — próbach prowokacyjnych.

Kiedy iść do alergologa?

Gdy objawy nawracają, są ciężkie, dotyczą układu oddechowego lub gdy podejrzewasz anafilaksję. Również przed planowaną immunoterapią lub dietą eliminacyjną u dziecka.

Podsumowanie

Najczęstsze alergie wywołują: pokarmy (mleko, jaja, orzeszki ziemne, orzechy, ryby, skorupiaki, soja, zboża z glutenem, sezam, seler, gorczyca, łubin, mięczaki, siarczyny), alergeny wziewne (pyłki, roztocza, pleśnie, naskórek zwierząt), alergeny kontaktowe (nikiel, zapachy, konserwanty, lateks), a także leki i jady owadów. Kluczem do bezpieczeństwa są: właściwa diagnostyka, edukacja, czytanie etykiet, plan działania w nagłych sytuacjach i — gdy to możliwe — immunoterapia.

Jeśli podejrzewasz u siebie alergię, skonsultuj się z lekarzem, by dobrać optymalną ścieżkę diagnostyki i leczenia oraz odzyskać kontrolę nad objawami.