Czym jest macica? Budowa i położenie

Macica (uterus) to narząd mięśniowy w kształcie odwróconej gruszki, położony w miednicy mniejszej między pęcherzem moczowym a odbytnicą. U osób, które nie rodziły, ma zwykle około 7–8 cm długości, ale wymiary te różnią się indywidualnie i zmieniają w ciąży oraz po porodzie.

Główne części macicy

• Trzon i dno macicy — górna, najszersza część, w której znajduje się jama macicy.
• Szyjka macicy — dolna, węższa część łącząca jamę macicy z pochwą. Produkuje śluz o zmiennej konsystencji zależnej od hormonów.
• Jama macicy — przestrzeń wyściełana endometrium, w której w warunkach ciąży zagnieżdża się zarodek.

Warstwy ściany macicy

• Endometrium — błona śluzowa ulegająca cyklicznym zmianom i złuszczaniu podczas miesiączki.
• Myometrium — gruba warstwa mięśniówki gładkiej odpowiadająca za skurcze (w czasie miesiączki i porodu).
• Perimetrium — zewnętrzna warstwa surowicza otaczająca macicę.

Więzadła, unaczynienie i unerwienie

Pozycję macicy stabilizują więzadła (m.in. obłe, szerokie, krzyżowo-maciczne). Krew doprowadza głównie tętnica maciczna (od tętnicy biodrowej wewnętrznej). Unerwienie pochodzi z splotu podbrzusznego — dlatego ból z macicy może promieniować do krzyża lub ud.

Fizjologicznie macica jest najczęściej ustawiona w przodopochyleniu i przodozgięciu, ale warianty prawidłowe obejmują również tyłozgięcie. Samo ustawienie rzadko bywa przyczyną dolegliwości.

Cykl miesiączkowy krok po kroku

Cykl miesiączkowy to efekt skoordynowanej pracy osi podwzgórze–przysadka–jajnik oraz reakcji endometrium. U większości osób trwa 24–38 dni, z możliwością fizjologicznych wahań.

Fazy cyklu i zmiany w macicy

• Faza miesiączkowa (ok. 2–7 dni): złuszczanie endometrium i krwawienie. Skurcze myometrium ułatwiają oczyszczenie jamy macicy, co może powodować ból.
• Faza proliferacyjna: rosnące stężenie estrogenów stymuluje odbudowę i pogrubienie endometrium.
• Owulacja: pęknięcie pęcherzyka jajnikowego; śluz szyjkowy staje się bardziej rozciągliwy i „przepuszczalny” dla plemników.
• Faza lutealna: progesteron z ciałka żółtego „dojrzewa” endometrium, czyniąc je receptywnym dla zarodka. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, spadek progesteronu inicjuje kolejną miesiączkę.

Krwiomiesiączka a obfitość

Za obfite miesiączki uznaje się krwawienia trwające ponad 7 dni lub wymagające częstej zmiany ochrony (co 1–2 godz.). Mogą one wynikać z zaburzeń endometrium, mięśniaków podśluzówkowych, polipów, zaburzeń krzepnięcia czy zaburzeń hormonalnych.

Ból miesiączkowy — kiedy nie jest „normalny”?

Silny ból ograniczający codzienne funkcjonowanie, obecny od pierwszych miesiączek lub narastający z czasem, wymaga diagnostyki. Częstą przyczyną jest endometrioza lub adenomioza.

Macica, płodność i ciąża

Prawidłowo przygotowane endometrium i odpowiednia czynność skurczowa myometrium są niezbędne dla zagnieżdżenia zarodka, rozwoju łożyska i donoszenia ciąży.

Implantacja i łożysko

Do implantacji dochodzi zwykle 6–10 dni po zapłodnieniu. Zarodek łączy się z endometrium i tworzy łożysko — wyspecjalizowany narząd wymiany między krwią matki i płodu. Grubość i „dojrzałość” endometrium są kluczowe dla powodzenia implantacji.

Zmiany w macicy podczas ciąży

• Macica powiększa się kilkukrotnie, włókna mięśniowe ulegają przerostowi.
• Przepływ krwi wzrasta, co może sprzyjać żylakom miednicy.
• Szyjka macicy stopniowo skraca się i mięknie przed porodem; czop śluzowy stanowi barierę infekcyjną.

Poród i połóg

W czasie porodu skoordynowane skurcze myometrium, przy udziale oksytocyny i prostaglandyn, prowadzą do rozwierania szyjki i urodzenia dziecka. Po porodzie macica obkurcza się (inwolucja), co zmniejsza ryzyko krwotoku. W połogu należy zwracać uwagę na gorączkę, nieprzyjemny zapach odchodów i bardzo obfite krwawienia.

Najczęstsze dolegliwości i choroby macicy

Wczesne rozpoznanie zwiększa skuteczność leczenia. Oto schorzenia, o które pacjentki pytają najczęściej.

Mięśniaki macicy (włókniaki)

Łagodne guzy zbudowane z mięśniówki. Mogą być śródścienne, podśluzówkowe (często dają obfite krwawienia) lub podsurowicówkowe (częściej uczucie ucisku). Objawy: obfite i długie miesiączki, ból miednicy, częste oddawanie moczu, trudności z zajściem w ciążę w zależności od lokalizacji.

Polipy endometrialne

Niewielkie uwypuklenia błony śluzowej. Zwykle powodują plamienia międzymiesiączkowe lub po stosunku. Rozpoznaje się je w USG i/lub histeroskopii; leczenie polega często na usunięciu histeroskopowym.

Przerost endometrium

Nadmierne pogrubienie błony śluzowej, zwykle z powodu przewagi estrogenów nad progesteronem (np. otyłość, PCOS). Objawem są nieprawidłowe krwawienia, szczególnie po menopauzie. Wymaga oceny histopatologicznej (biopsja).

Endometrioza

Obecność tkanki podobnej do endometrium poza jamą macicy (np. na jajnikach, otrzewnej). Powoduje przewlekły ból miednicy, bolesne miesiączki i współżycie, może wpływać na płodność. Leczenie: hormonalne, przeciwbólowe, czasem chirurgiczne.

Adenomioza

Wnikanie komórek endometrium w głąb mięśniówki macicy. Objawy: bardzo bolesne i obfite miesiączki, powiększona, „bolesna” macica. Potwierdzenie w USG/MRI, leczenie m.in. progestagenami, wkładką z lewonorgestrelem, w ciężkich przypadkach operacyjne.

Wady wrodzone macicy

Przegroda macicy, macica dwurożna, jednorożna czy podwójna mogą wiązać się z poronieniami lub niepłodnością. Diagnostyka: USG 3D, HSG, MRI; leczenie chirurgiczne (np. histeroskopowe przecięcie przegrody) bywa skuteczne.

Zapalenie błony śluzowej macicy (endometritis)

Może wystąpić po poronieniu, porodzie, zabiegach lub w przebiegu chorób przenoszonych drogą płciową. Objawy: gorączka, ból, nieprzyjemna wydzielina, bolesność macicy. Wymaga antybiotykoterapii.

Nowotwory trzonu macicy (rak endometrium)

Najczęściej po menopauzie, głównym objawem jest krwawienie z dróg rodnych po ustaniu miesiączek. Czynniki ryzyka: otyłość, cukrzyca, nadciśnienie, terapia estrogenowa bez progestagenu. Rozpoznanie opiera się na biopsji endometrium.

Szyjka macicy — prewencja i rak

Choć szyjka to odrębna część, jej zdrowie jest integralne dla funkcji macicy. Rak szyjki macicy jest w dużej mierze zapobiegany poprzez szczepienia przeciw HPV i badania przesiewowe (cytologia/HPV).

Diagnostyka: jakie badania i kiedy?

Dobór badań zależy od objawów, wieku i czynników ryzyka. Oto przegląd najważniejszych metod.

Wywiad i badanie ginekologiczne

Podstawa diagnostyki: pytania o cykl, obfitość krwawień, ból, współżycie, plamienia, ciąże i poronienia, choroby przewlekłe, leki. Badanie na fotelu ginekologicznym pozwala ocenić szyjkę i położenie macicy.

USG przezpochwowe (TVUS)

Badanie pierwszego wyboru. Pozwala ocenić wielkość macicy, grubość endometrium, obecność mięśniaków, polipów czy nieprawidłowych mas. Często wykonywane w konkretnych dniach cyklu dla lepszej oceny endometrium.

Sonohisterografia (SIS)

USG z podaniem soli fizjologicznej do jamy macicy, które uwidacznia zmiany wewnątrz jamy, jak małe polipy czy przegrody.

Histeroskopia

Endoskopowe obejrzenie wnętrza macicy. Może być diagnostyczna (pobranie wycinków) lub zabiegowa (usunięcie polipów, mięśniaków podśluzówkowych, przecięcie przegrody).

Biopsja endometrium

Polega na pobraniu fragmentu błony śluzowej do badania histopatologicznego. Kluczowa w diagnostyce nieprawidłowych krwawień, szczególnie po menopauzie.

Rezonans magnetyczny (MRI)

Pomocny w ocenie adenomiozy, rozległych mięśniaków, stopnia zaawansowania nowotworów czy wad wrodzonych.

Badania przesiewowe szyjki macicy

Cytologia (Pap) i/lub test HPV wysokiego ryzyka zgodnie z lokalnymi wytycznymi. To badania przesiewowe w kierunku zmian szyjki, ale ich wyniki pomagają planować diagnostykę całego narządu rodnego.

Jak przygotować się do wizyty?

• Spisz objawy i ich czas trwania, daty ostatnich miesiączek.
• Przynieś listę leków i wcześniejsze wyniki badań.
• Unikaj współżycia i tamponów 24–48 h przed cytologią (jeśli zaplanowana).

Leczenie: od farmakologii po zabiegi

Terapia powinna być zindywidualizowana — zależy od wieku, nasilenia objawów, planów rozrodczych i chorób współistniejących.

Leczenie zachowawcze

• Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) — na ból i obfite krwawienia miesiączkowe.
• Leczenie hormonalne — złożone tabletki antykoncepcyjne, progestageny, wkładka domaciczna z lewonorgestrelem (LNG-IUD) zmniejszają krwawienia i bóle.
• Analogi GnRH — krótkoterminowo przy dużych mięśniakach lub adenomiozie (mogą zmniejszać objętość zmian; mają działania uboczne).
• Terapie celowane w endometriozie — m.in. progestageny, antagoniści GnRH; dobór zależy od tolerancji i celów pacjentki.

Metody zabiegowe i operacyjne

• Histeroskopia operacyjna — usuwanie polipów, mięśniaków podśluzówkowych, przecięcie przegród.
• Miomektomia — wyłuszczenie mięśniaków, gdy pacjentka planuje ciążę.
• Embolizacja tętnic macicznych — „zamknięcie” dopływu krwi do mięśniaków; skuteczna u wybranych pacjentek.
• Ablacja endometrium — zniszczenie błony śluzowej w terapii krwawień u kobiet, które zakończyły plany rozrodcze.
• Histerektomia — usunięcie macicy (z zachowaniem lub bez przydatków) w określonych wskazaniach, np. nowotwory, ciężka adenomioza, mięśniaki oporne na inne metody.

Profilaktyka i codzienna troska o zdrowie macicy

• Szczepienie przeciw HPV — skutecznie zapobiega większości przypadków raka szyjki macicy i części zmian przednowotworowych.
• Regularne badania — cytologia/HPV według zaleceń, USG przezpochwowe w razie objawów lub zgodnie z rekomendacjami lekarza.
• Masa ciała i dieta — nadwaga sprzyja przerostowi endometrium i mięśniakom. Stawiaj na warzywa, produkty pełnoziarniste, ogranicz cukry proste i ultraprzetworzoną żywność.
• Aktywność fizyczna — regularny ruch wspiera równowagę hormonalną i redukuje stan zapalny.
• Bezpieczne życie seksualne — prezerwatywy zmniejszają ryzyko zakażeń przenoszonych drogą płciową.
• Unikanie tytoniu — palenie zwiększa ryzyko zmian szyjki i pogarsza gojenie.
• Higiena intymna — unikaj irygacji pochwy i agresywnych środków myjących, które zaburzają mikrobiotę.
• Dbaj o sen i stres — zaburzenia snu i przewlekły stres wpływają na układ hormonalny.

Mity i fakty o macicy

„Silny ból miesiączkowy jest normalny” — Mit

Ból nie powinien paraliżować codzienności. Jeśli tak się dzieje, poszukaj przyczyny i leczenia.

„Mięśniaki zawsze wymagają operacji” — Mit

Wiele mięśniaków, zwłaszcza małych i bezobjawowych, można obserwować. Leczenie dobiera się indywidualnie.

„Po menopauzie plamienie bywa normalne” — Mit

Każde krwawienie po menopauzie wymaga diagnostyki.

„Wkładka hormonalna jest tylko antykoncepcją” — Mit

Wkładka z lewonorgestrelem to także skuteczne leczenie obfitych miesiączek i adenomiozy u odpowiednich pacjentek.

„Tyłozgięcie macicy to choroba” — Mit

To najczęściej wariant normy i rzadko wymaga interwencji.

Kiedy pilnie do lekarza?

• Obfite krwawienie z koniecznością zmiany podpasek/tamponów co 1–2 godziny lub z dużymi skrzepami.
• Ostry ból podbrzusza, gorączka, nieprzyjemnie pachnąca wydzielina.
• Krwawienie po menopauzie lub plamienie po stosunku.
• Omdlenia, zawroty głowy, bladość — możliwa anemia lub krwotok.
• Ból i/lub krwawienie w ciąży.

FAQ: najczęstsze pytania

Jakie są najczęstsze objawy problemów z macicą?

Nieprawidłowe krwawienia (między miesiączkami, po stosunku, po menopauzie), obfite lub bolesne miesiączki, ból miednicy, ból w trakcie współżycia, trudności z zajściem w ciążę, uczucie ucisku, częste oddawanie moczu lub zaparcia.

Czy mięśniaki macicy to nowotwór złośliwy?

Nie. To zmiany łagodne, bardzo rzadko ulegają zezłośliwieniu. Leczenie zależy od objawów, wielkości i lokalizacji oraz planów rozrodczych.

Kiedy i jak często wykonywać badania przesiewowe?

Regularne wizyty ginekologiczne i cytologia/HPV według lokalnych zaleceń. Po menopauzie każde krwawienie wymaga pilnej diagnostyki. USG przezpochwowe wykonuje się w razie objawów lub zgodnie z rekomendacją lekarza.

Czy ból miesiączkowy to zawsze norma?

Niewielki ból bywa fizjologiczny, ale silne bóle ograniczające aktywność wymagają konsultacji — możliwa endometrioza lub adenomioza.

Jak dbać o zdrowie macicy?

Szczepienie przeciw HPV, badania zgodnie z harmonogramem, aktywność fizyczna, zbilansowana dieta, unikanie tytoniu i alkoholu, bezpieczne zachowania seksualne, dbanie o sen i ograniczanie stresu.

Słowniczek pojęć

• Endometrium — błona śluzowa jamy macicy, która cyklicznie narasta i złuszcza się.
• Myometrium — warstwa mięśniowa macicy odpowiedzialna za skurcze.
• Histeroskopia — endoskopowe badanie wnętrza macicy.
• Embolizacja — zabieg zatkania naczyń krwionośnych odżywiających zmianę chorobową.
• Adenomioza — wnikanie komórek endometrium w mięśniówkę macicy.
• Miomektomia — operacyjne usunięcie mięśniaków przy zachowaniu macicy.

Źródła i materiały do dalszej lektury

• WHO — Sexual and reproductive health: https://www.who.int/health-topics/sexual-health
• ACOG — Patient Education: https://www.acog.org/womens-health/patient-education
• ESGE/ESHRE — wytyczne dotyczące histeroskopii i wad macicy
• Krajowe programy profilaktyki raka szyjki macicy (cytologia/HPV) — sprawdź aktualne zalecenia w swoim kraju

Uwaga: wytyczne medyczne są aktualizowane. Zawsze konsultuj decyzje zdrowotne z lekarzem prowadzącym.