Anatomia zewnętrzna: penis i moszna

Męskie narządy rozrodcze dzielimy na część zewnętrzną i wewnętrzną. Do części zewnętrznej należą penis i moszna. Zrozumienie ich budowy ułatwia rozpoznanie, co jest normą, a co wymaga uwagi lekarza.

Penis

Penis składa się z trzonu i żołędzi, często pokrytej napletkiem. W środku znajdują się trzy struktury erekcyjne:

• Dwóch ciał jamistych – odpowiadają za usztywnienie w czasie erekcji.
• Ciała gąbczastego – otacza cewkę moczową i tworzy żołądź; zapobiega jej zgnieceniu podczas erekcji.

Przez penis przebiega cewka moczowa, wspólna dla układu moczowego i rozrodczego. Wędzidełko łączy napletek z żołędzią; jego skrócenie bywa przyczyną bólu podczas współżycia.

Moszna

Moszna to skórno-mięśniowy worek, w którym znajdują się jądra wraz z najądrzami i powrózkami nasiennymi. Reguluje temperaturę niezbędną do powstawania plemników (ok. 2–3°C niższą niż temperatura ciała) – skóra marszczy się w chłodzie, a rozluźnia w cieple.

Anatomia wewnętrzna: jądra, nasieniowody, prostata i pozostałe gruczoły

Jądra

Jądra produkują plemniki i testosteron. W środku znajdują się kanaliki nasienne, gdzie zachodzi spermatogeneza. Komórki Leydiga wytwarzają testosteron, a komórki Sertolego wspierają dojrzewanie plemników i wydzielają inhibinę B.

Najądrza

Najądrza leżą na górnym i tylnym biegunie jądra. To „magazyn i szkoła” plemników – dojrzewają tu i zyskują zdolność ruchu.

Nasieniowody i przewody wytryskowe

Nasieniowód przewodzi plemniki z najądrza do przewodu wytryskowego, który uchodzi do cewki moczowej.

Pęcherzyki nasienne

Pęcherzyki nasienne produkują znaczną część płynu nasiennego, bogatego we fruktozę – „paliwo” dla plemników.

Prostata (gruczoł krokowy)

Prostata wytwarza płyn zasadowy, który upłynnia nasienie i zwiększa przeżywalność plemników w drogach rodnych. Z wiekiem może się powiększać (łagodny rozrost – BPH), co utrudnia oddawanie moczu.

Gruczoły opuszkowo-cewkowe (Cowpera)

Wydzielają śluzowy płyn przed wytryskiem, który nawilża i neutralizuje kwaśne środowisko cewki.

Jak to działa: funkcje i fizjologia męskiego układu rozrodczego

Oś hormonalna podwzgórze–przysadka–gonady

Podwzgórze wydziela GnRH, które pobudza przysadkę do uwalniania FSH i LH. LH stymuluje komórki Leydiga do produkcji testosteronu, a FSH wspiera funkcję Sertolego i spermatogenezę. Inhibina B hamuje FSH, a testosteron – LH (sprzężenia zwrotne).

Spermatogeneza

Produkcja plemników trwa około 64–74 dni. Po wytworzeniu w jądrach, plemniki dojrzewają w najądrzach. Na jakość nasienia wpływają m.in. temperatura, stres oksydacyjny, dieta, używki, choroby przewlekłe.

Erekcja

Erekcja to efekt rozszerzenia naczyń w ciałach jamistych pod wpływem tlenku azotu (NO) i cGMP oraz zahamowania odpływu żylnego. Za inicjację odpowiada układ przywspółczulny (S2–S4), a za wytrysk – współczulny (T11–L2). Zaburzenia erekcji mogą wynikać z problemów naczyniowych, neurologicznych, hormonalnych, psychogennych lub jako skutek uboczny leków.

Wytrysk (ejakulacja) i nasienie

Ejakulacja ma dwie fazy: emisję (napływ płynów do cewki) i ekspulsję (wydalenie). Nasienie to mieszanka plemników z płynem pęcherzyków nasiennych, prostaty i gruczołów opuszkowo-cewkowych. Barwa biała/kremowa i lepkość są fizjologiczne; domieszka krwi (hematospermia) wymaga oceny.

Co zmienia się w różnych okresach życia

• Niemowlęctwo: Ocena zstąpienia jąder (wnętrostwo zwiększa ryzyko raka i niepłodności). Wady napletka i cewki moczowej wymagają kontroli.
• Okres pokwitania: Powiększenie jąder i penisa, pojawienie się owłosienia, mutacja głosu. Asymetria moszny bywa fizjologiczna.
• Dorosłość: Utrzymanie płodności i funkcji seksualnych; znaczenie profilaktyki chorób przenoszonych drogą płciową (STI) i urazów.
• Wiek dojrzały i starszy: Częstszy łagodny rozrost prostaty (BPH), wzrost ryzyka raka prostaty; możliwy spadek testosteronu (hipogonadyzm późny) i ED.

Samobadanie jąder: krok po kroku

Rak jądra jest jednym z najczęstszych nowotworów u młodych mężczyzn, ale wcześnie wykryty jest bardzo dobrze uleczalny. Samobadanie trwa minutę i warto je robić raz w miesiącu, najlepiej po ciepłej kąpieli/prysznicu.

1. Stań przed lustrem i obejrzyj mosznę – zwróć uwagę na asymetrię, zaciągnięcia skóry, zaczerwienienia.
2. Obmacywanie: Delikatnie przetaczaj każde jądro między kciukiem a palcami wskazującym i środkowym. Jądro powinno być gładkie, jędrne, bez twardych guzków.
3. Zidentyfikuj najądrze – miękka, pofałdowana struktura na górze i z tyłu jądra. Nie pomyl go z guzem.
4. Sprawdź powrózek nasienny – elastyczna „rurka” ku górze; nie powinien być bolesny ani twardy.
5. Zwróć uwagę na ból, nagłe powiększenie, uczucie „worka z robakami” (może sugerować żylaki powrózka), ciężar w mosznie.

Jeśli wyczujesz twardy, niebolesny guzek, zauważysz nagłe powiększenie lub utrzymujące się uczucie ciężkości – umów wizytę u lekarza pilnie.

Objawy alarmowe i kiedy iść do lekarza

Nie zwlekaj z wizytą, jeśli pojawiają się:

• Nagły, silny ból jądra, obrzęk, uniesienie jądra, nudności – może to być skręt jądra (pilny SOR; czas na uratowanie jądra to ok. 6 godzin).
• Trwająca >4 godz. bolesna erekcja (priapizm) – stan nagły, grozi trwałym uszkodzeniem.
• Niemożność ściągnięcia napletka z narastającym obrzękiem żołędzi (parafimoza) – pilna interwencja.
• Guzek, stwardnienie lub powiększenie jądra – pilna konsultacja urologiczna.
• Krew w nasieniu lub moczu – wymaga diagnostyki.
• Silny ból, gorączka, dreszcze z objawami zapalenia najądrza/prostaty – nie zwlekaj.
• Uraz moszny lub penisa z bólem, krwiakiem, deformacją (np. podejrzenie „złamania” prącia) – SOR.
• Pieczenie, ból przy oddawaniu moczu, ropna wydzielina z cewki, owrzodzenia narządów płciowych – konsultacja i testy w kierunku STI.
• Postępujące trudności w oddawaniu moczu, słaby strumień, częstomocz nocny – ocena prostaty (BPH, zapalenie, nowotwór).
• Utrzymujące się zaburzenia erekcji lub spadek libido – mogą sygnalizować choroby naczyniowe, hormonalne lub psychiczne.
• Problemy z płodnością po roku regularnych starań o ciążę – wskazana diagnostyka pary.

Najczęstsze schorzenia męskiego układu rozrodczego

• Zapalenie najądrza/jądra – ból, obrzęk, gorączka; często bakteryjne lub powikłanie STI.
• Żylaki powrózka nasiennego (varicocele) – uczucie „worka z robakami”, ból/ciągnięcie; mogą wpływać na płodność.
• Wodniak jądra (hydrocele) – niebolesne powiększenie moszny wypełnione płynem.
• Stulejka i krótkie wędzidełko – ból, trudność ze ściągnięciem napletka; ryzyko stanów zapalnych.
• Balanitis (zapalenie żołędzi/napletka) – zaczerwienienie, pieczenie, wydzielina; często związane z higieną, cukrzycą lub infekcją grzybiczą.
• Choroba Peyroniego – bliznowacenie prowadzące do skrzywienia penisa i bólu przy erekcji.
• Przewlekłe zapalenie prostaty/zespół bólu miednicy – ból krocza, dyskomfort, zaburzenia mikcji, objawy seksualne.
• Łagodny rozrost prostaty (BPH) – trudności w oddawaniu moczu u starszych mężczyzn.
• Rak jądra – twardy, niebolesny guzek; czynniki ryzyka: wnętrostwo, przebyta choroba, obciążenie rodzinne.
• Rak prostaty – często bezobjawowy we wczesnym stadium; w diagnostyce używa się PSA i badania per rectum.
• Zakażenia przenoszone drogą płciową (STI) – rzeżączka, chlamydioza, opryszczka, kiła, HPV; objawy od bezobjawowych po wydzielinę, owrzodzenia, brodawki.
• Zaburzenia erekcji (ED) – sygnał ostrzegawczy chorób sercowo-naczyniowych.
• Hipogonadyzm – niski testosteron: spadek libido, zmęczenie, ubytek masy mięśniowej, osteopenia.

Jak wygląda diagnostyka u lekarza

Wizyta u urologa/androloga jest dyskretna i rzeczowa. Co może obejmować:

• Wywiad: objawy, leki, choroby przewlekłe, seksualność, płodność, urazy.
• Badanie fizykalne: ocena prącia, moszny, jąder; w razie potrzeby badanie per rectum prostaty.
• Badania laboratoryjne: ogólne badanie moczu, posiew, PSA, morfologia, CRP; profil hormonalny (testosteron, LH, FSH, prolaktyna); badania w kierunku STI.
• USG: jąder i moszny (z dopplerem), jamy brzusznej; TRUS prostaty.
• Badanie nasienia (seminogram): koncentracja, ruchliwość, morfologia, objętość, pH.
• Dodatkowe: elastografia, rezonans, badania genetyczne (AZF, CFTR) w niepłodności.

Nie wstydź się pytań – im pełniejszy wywiad, tym lepsza diagnoza i skuteczniejsze leczenie.

Profilaktyka i zdrowy styl życia dla męskiego układu rozrodczego

• Bezpieczny seks: prezerwatywy, regularne testy w razie ryzyka, szczepienie przeciw HPV i WZW B.
• Higiena intymna: codzienne mycie (szczególnie pod napletkiem), dokładne osuszanie, bawełniana bielizna.
• Ochrona przed przegrzaniem: unikaj długiego trzymania laptopa na kolanach, gorących saun bezpośrednio przed badaniem nasienia; luźniejsza bielizna.
• Dieta i ruch: warzywa, owoce, pełnoziarniste, zdrowe tłuszcze (omega-3), białko; aktywność fizyczna 150–300 min/tydz.; utrzymuj prawidłową masę ciała.
• Ogranicz używki: rzuć palenie, ogranicz alkohol; unikaj sterydów anabolicznych i dopalaczy.
• Kontroluj choroby przewlekłe: nadciśnienie, cukrzycę, dyslipidemię; to kluczowe dla erekcji i płodności.
• Ochrona przed urazem: noś suspensor w sportach kontaktowych/rowerowych; rozsądek podczas aktywności fizycznej.
• Regularne kontrole: samobadanie jąder co miesiąc; po 45–50 r.ż. omów z lekarzem profilaktykę prostaty (PSA, badanie per rectum) z uwzględnieniem ryzyka rodzinnego.
• Zdrowie psychiczne: stres i lęk wpływają na libido i erekcję; szukaj wsparcia, jeśli go potrzebujesz.

Fakty i mity

• Mit: „Erekcja to zawsze kwestia psychiki.” Fakt: Często winne są naczynia, nerwy lub hormony – to sygnał do diagnostyki.
• Mit: „Ból jądra sam przejdzie.” Fakt: Może oznaczać skręt jądra – liczy się szybka pomoc.
• Mit: „Brak objawów = brak STI.” Fakt: Wiele zakażeń przebiega bezobjawowo i wciąż jest zakaźnych.
• Mit: „Twardy guzek w jądrze to na pewno torbiel.” Fakt: Dopóki nie zrobisz USG i badań, nie ma pewności – działaj szybko.
• Mit: „Wiek wyklucza seksualność.” Fakt: Sprawność seksualna może być utrzymana w każdym wieku; problemy da się leczyć.

FAQ: najczęstsze pytania

Czy rozmiar penisa ma znaczenie dla płodności?

Nie. Płodność zależy przede wszystkim od jakości nasienia oraz drożności dróg nasiennych, a nie od rozmiaru.

Jak często powinienem robić samobadanie jąder?

Raz w miesiącu, najlepiej po ciepłej kąpieli. Jeśli masz czynniki ryzyka (np. wnętrostwo w dzieciństwie), bądź szczególnie czujny.

Czy krew w nasieniu zawsze oznacza nowotwór?

Nie. Częściej przyczyną są zapalenia lub drobne urazy. Mimo to hematospermia wymaga oceny lekarskiej, zwłaszcza jeśli się powtarza lub towarzyszą jej inne objawy.

Kiedy zacząć badania prostaty?

U mężczyzn bez obciążeń rodzinnych zwykle rozważa się omówienie badań przesiewowych (PSA, badanie palcem przez odbytnicę) około 50. roku życia. Jeśli w rodzinie występował rak prostaty – wcześniej (np. 45 lat) po rozmowie z lekarzem.

Czy gorąca sauna obniża płodność?

Przejściowo może pogarszać parametry nasienia. Jeśli wykonujesz badanie nasienia, przez 2–3 miesiące przed nim warto ograniczyć intensywne przegrzewanie jąder.

Podsumowanie

Męskie narządy rozrodcze pełnią funkcje seksualne i rozrodcze, a ich zdrowie wpływa na całe ciało – od układu sercowo-naczyniowego po samopoczucie psychiczne. Znajomość anatomii, rozumienie objawów i wdrożenie prostych nawyków profilaktycznych znacząco zmniejszają ryzyko problemów. Pamiętaj o comiesięcznym samobadaniu jąder, bezpiecznych zachowaniach seksualnych i regularnej kontroli u lekarza – szczególnie, jeśli pojawią się niepokojące sygnały. W razie ostrych objawów nie zwlekaj i zgłoś się po pomoc natychmiast.

Masz objawy lub pytania? Skontaktuj się z lekarzem rodzinnym, urologiem lub andrologiem – wczesna diagnostyka daje najlepsze rokowanie.