Co to jest spirala (IUD) i jakie są rodzaje?

Spirala, znana też jako wkładka domaciczna (ang. IUD – intrauterine device), to bardzo skuteczna i długodziałająca metoda antykoncepcji umieszczana w jamie macicy przez lekarza. Istnieją dwa główne typy:

• Spirala miedziana (Cu-IUD) – nie zawiera hormonów. Otulina miedziana działa plemnikobójczo i zmienia środowisko w macicy, utrudniając zapłodnienie.
• Spirala hormonalna (LNG-IUD) – uwalnia niewielkie dawki lewonorgestrelu (progestagenu), działa głównie miejscowo: zagęszcza śluz szyjkowy, przerzedza endometrium i hamuje migrację plemników. Przykłady handlowe to m.in. Mirena, Kyleena, Jaydess.

Oba typy należą do metod LARC (long-acting reversible contraception) – po założeniu działają od 3 do nawet 10–12 lat (w zależności od modelu), a płodność wraca szybko po usunięciu.

Jak działa spirala miedziana i hormonalna?

Mechanizm działania spirali miedzianej

Miedź wywołuje miejscową odpowiedź zapalną w endometrium, toksyczną dla plemników i komórek jajowych. Nie zawiera hormonów i nie wpływa na owulację.

Mechanizm działania spirali hormonalnej

Levonorgestrel działa przede wszystkim lokalnie: zagęszcza śluz szyjki macicy (bariera dla plemników), przerzedza błonę śluzową macicy (utrudnia zagnieżdżenie) i może hamować owulację u części użytkowniczek. Ten mechanizm ma znaczenie dla profilaktyki przerostu endometrium.

Czy spirala powoduje raka? Najważniejsze fakty

• Nie ma dowodów, że spirala miedziana zwiększa ryzyko jakiegokolwiek nowotworu.
• Spirala hormonalna i rak piersi: duże badania populacyjne wskazują na niewielki wzrost ryzyka raka piersi u aktualnych lub niedawnych użytkowniczek antykoncepcji hormonalnej, w tym LNG-IUD. Ryzyko względne rzędu 1,1–1,3 przekłada się na małe ryzyko bezwzględne (szczegóły niżej).
• Endometrium (rak trzonu macicy): spirala hormonalna zmniejsza ryzyko rozwoju raka endometrium i jest używana terapeutycznie w przerostach endometrium.
• Szyjka macicy: nie ma dowodów na wzrost ryzyka. Niektóre analizy sugerują wręcz możliwe obniżenie ryzyka u użytkowniczek IUD, ale kluczowe pozostają szczepienie przeciw HPV i regularne badania cytologiczne/HPV.
• Jajnik: dane są mniej jednoznaczne, ale nie sugerują zwiększenia ryzyka. Hormonalna antykoncepcja ogółem wiąże się z obniżeniem ryzyka raka jajnika; dla IUD wyniki są neutralne lub sugerują częściową ochronę.

Podsumowując: dla większości osób korzyści ze skutecznej, długoterminowej antykoncepcji przewyższają potencjalne, niewielkie ryzyka. Dobór metody należy skonsultować z lekarzem, zwłaszcza przy osobistym lub rodzinnym obciążeniu rakiem piersi.

Dowody naukowe: co mówią badania o poszczególnych nowotworach

Rak piersi a spirala hormonalna

Najczęściej cytowane badanie kohortowe obejmujące 1,8 mln kobiet z Danii wykazało, że aktualne lub niedawne stosowanie antykoncepcji hormonalnej wiązało się z niewielkim wzrostem ryzyka raka piersi (względne ~1,20 w zależności od preparatu). Dla LNG-IUD odnotowano podobny poziom ryzyka względnego. W ujęciu bezwzględnym oznacza to ok. 1 dodatkowy przypadek raka piersi na 7 690 kobiet stosujących antykoncepcję hormonalną rocznie, a u kobiet poniżej 35. roku życia około 1 dodatkowy przypadek na 50 000 rocznie. Po zakończeniu stosowania ryzyko stopniowo wraca do wyjściowego.

Co ważne, spirala miedziana nie zawiera hormonów i nie zwiększa ryzyka raka piersi. Z tego powodu u osób po przebytym raku piersi lub z bardzo wysokim ryzykiem rodzinnym najczęściej preferuje się spiralę miedzianą.

Rak endometrium (trzonu macicy)

Wiele badań obserwacyjnych i metaanaliz pokazuje, że spirala hormonalna znacząco obniża ryzyko raka endometrium. Działanie progestagenne hamuje rozrost śluzówki macicy, co przeciwdziała przemianom przednowotworowym. LNG-IUD bywa stosowana w leczeniu rozrostów endometrium, a u wybranych pacjentek także jako element postępowania zachowującego płodność w bardzo wczesnym raku endometrium.

Dane dla spirali miedzianej są neutralne do delikatnie ochronnych – mechanizm potencjalnej ochrony może wynikać z lokalnego środowiska niesprzyjającego implantacji i zmian w odpowiedzi immunologicznej endometrium, ale efekt jest mniejszy niż przy LNG-IUD.

Rak szyjki macicy

Przyczyną raka szyjki macicy jest przewlekłe zakażenie onkogennymi typami wirusa HPV. Spirala nie chroni przed HPV, ale nie wydaje się też zwiększać ryzyka utrwalonej infekcji. Część metaanaliz notowała niższe ryzyko raka szyjki u użytkowniczek IUD, co hipotetycznie tłumaczy się lokalną odpowiedzią immunologiczną lub wcześniejszą diagnostyką. To jednak nie zastępuje szczepienia przeciw HPV i regularnego screeningu (cytologia/HPV).

Rak jajnika

Klasyczne tabletki antykoncepcyjne redukują ryzyko raka jajnika. W przypadku IUD wyniki są bardziej zróżnicowane: część analiz sugeruje efekt neutralny, inne – niewielką redukcję ryzyka, szczególnie przy długotrwałym stosowaniu LNG-IUD. Jednoznacznych dowodów na wzrost ryzyka nie wykazano.

Inne nowotwory

Nie ma przekonujących danych, że IUD zwiększa ryzyko nowotworów wątroby, jelita czy innych narządów. Działanie LNG-IUD jest głównie lokalne, a ekspozycja ogólnoustrojowa na hormon jest wielokrotnie mniejsza niż przy doustnej antykoncepcji.

Dlaczego wyniki badań różnią się między sobą?

Większość danych pochodzi z badań obserwacyjnych, które są narażone na czynniki zakłócające (wiek pierwszej ciąży, karmienie piersią, BMI, palenie, historia rodzinna, screening). Dlatego oceniając ryzyko, warto patrzeć na ryzyko bezwzględne i korzyści zdrowotne (np. zapobieganie nieplanowanej ciąży, redukcja krwawień i anemii, ochrona endometrium).

Skutki uboczne i ryzyka niezwiązane z nowotworami

• Krwawienia i skurcze: przy spirali miedzianej miesiączki mogą być obfitsze i bardziej bolesne (zwłaszcza początkowo). Spirala hormonalna zwykle zmniejsza obfitość krwawień i może prowadzić do skąpych miesiączek lub braku krwawień po kilku miesiącach stosowania.
• Plamienia: w pierwszych 3–6 miesiącach LNG-IUD częste są nieregularne plamienia; zwykle później się normują.
• Objawy hormonalne (LNG-IUD): mogą wystąpić trądzik, tkliwość piersi, wahania nastroju czy ból głowy, jednak dzięki niskiej ekspozycji ogólnoustrojowej są zwykle łagodne i przemijające.
• Zakażenie miednicy mniejszej (PID): minimalnie zwiększone ryzyko w pierwszych 20 dniach po założeniu, głównie przy nierozpoznanej infekcji STI. Zalecane jest rozważenie testów na Chlamydia/Gonorrhea u osób z ryzykiem.
• Wypadnięcie (ekspulsja): 2–10% w pierwszym roku, częściej u młodych osób i tuż po porodzie.
• Perforacja macicy: rzadko (około 1–2/1000 założeń), częściej przy laktacji i we wczesnym połogu; zwykle bez trwałych następstw po leczeniu.
• Ciąża i ektopa: IUD bardzo skutecznie zapobiega ciąży. Jeśli jednak dojdzie do ciąży z założoną wkładką, rośnie odsetek ciąż ektopowych – choć bezwzględne ryzyko ektopy pozostaje mniejsze niż u osób bez antykoncepcji.
• Płodność po usunięciu: zwykle wraca szybko (często w pierwszym cyklu).

Podczas konsultacji lekarskiej omówisz przeciwwskazania (np. aktywne zakażenie miednicy, nieleczone krwawienia o niejasnej etiologii, wady jamy macicy), badania wstępne oraz plan kontroli po założeniu.

Dla kogo która spirala jest lepsza?

• Skłonność do obfitych i bolesnych miesiączek: zwykle lepsza spirala hormonalna – redukuje krwawienia i ból, zmniejsza ryzyko anemii.
• Przebyta choroba nowotworowa piersi lub bardzo wysokie ryzyko rodzinne: rozważ spiralę miedzianą (brak hormonów). O doborze decyduje onkolog i ginekolog.
• Nietolerancja hormonów: preferowana spirala miedziana.
• Endometrioza, adenomioza, przerost endometrium, bolesne miesiączki: często korzystna LNG-IUD.
• Alergia na miedź lub choroba Wilsona: wybierz spiralę hormonalną.
• Potrzeba antykoncepcji awaryjnej do 5 dni po stosunku: spirala miedziana jest najskuteczniejszą formą antykoncepcji „po”.

Pamiętaj: żaden IUD nie chroni przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. W sytuacji ryzyka stosuj dodatkowo prezerwatywę i wykonuj zalecane badania przesiewowe.

FAQ: najczęstsze pytania

Czy spirala powoduje raka?

Nie. Spirala miedziana nie zwiększa ryzyka nowotworów. Spirala hormonalna wiąże się z niewielkim wzrostem ryzyka raka piersi podczas stosowania, ale jednocześnie obniża ryzyko raka endometrium. Całkowite ryzyko bezwzględne jest małe i należy je zestawić z korzyściami.

Czy spirala hormonalna zwiększa ryzyko raka piersi?

Może nieznacznie zwiększać ryzyko u aktualnych/niedawnych użytkowniczek (ryzyko względne ok. 1,1–1,3). W liczbach bezwzględnych przyrost jest mały, zwłaszcza u młodszych kobiet. Po odstawieniu ryzyko stopniowo wraca do poziomu wyjściowego.

Czy spirala miedziana wpływa na hormony?

Nie. Spirala miedziana nie zawiera hormonów i nie wpływa na owulację. Najczęstsze działania niepożądane to obfitsze miesiączki i skurcze.

Czy IUD zmniejsza ryzyko raka endometrium?

Tak, szczególnie spiralna hormonalna – wykazuje efekt ochronny i jest stosowana terapeutycznie w przerostach endometrium.

Czy spirala wpływa na płodność?

Nie powoduje niepłodności. Płodność zwykle wraca szybko po usunięciu spirali.

Czy spirala zwiększa ryzyko ciąży pozamacicznej?

IUD skutecznie zapobiega ciąży. Jeśli jednak dojdzie do ciąży z IUD, odsetek ciąż ektopowych jest wyższy, ale bezwzględne ryzyko pozostaje mniejsze niż u osób bez antykoncepcji.

Kluczowe wnioski i praktyczne wskazówki

• Spirala nie powoduje raka; LNG-IUD może wiązać się z niewielkim wzrostem ryzyka raka piersi podczas stosowania i zmniejsza ryzyko raka endometrium.
• Spirala miedziana jest neutralna onkologicznie i pozbawiona hormonów – dobra opcja m.in. przy przeciwwskazaniach do progestagenów.
• Dobierz metodę do potrzeb: profil krwawień, choroby współistniejące, preferencje i indywidualne ryzyko.
• Nie zapominaj o profilaktyce: szczepienie przeciw HPV, cytologia/HPV co zgodnie z zaleceniami, regularne samobadanie piersi i badania obrazowe według wieku/ryzyka.
• W razie bólu, gorączki, nieprawidłowych krwawień, pozytywnego testu ciążowego lub podejrzenia wydalenia wkładki – skontaktuj się z lekarzem.

Informacje w artykule mają charakter edukacyjny i nie zastępują konsultacji medycznej. Wybór antykoncepcji warto podjąć wspólnie z ginekologiem, biorąc pod uwagę Twój stan zdrowia i priorytety.

Źródła i dalej do czytania