HDL – co to jest i za co odpowiada?

HDL (High-Density Lipoprotein) to lipoproteiny o wysokiej gęstości, które przenoszą cholesterol z tkanek obwodowych z powrotem do wątroby. To tzw. transport zwrotny cholesterolu, jedna z kluczowych funkcji ochronnych HDL. Poza tym frakcja HDL wykazuje szereg właściwości potencjalnie korzystnych:

• wspiera usuwanie cholesterolu z makrofagów w ścianach naczyń (tzw. efflux),
• wykazuje działanie przeciwzapalne i przeciwutleniające,
• może poprawiać funkcję śródbłonka i krążenie,
• oddziałuje na krzepnięcie i fibrynolizę.

Co ważne, to nie tylko ilość HDL-C (cholesterolu w HDL) ma znaczenie, ale również „jakość” i funkcjonalność cząsteczek HDL. Dlatego same liczby nie zawsze w pełni odzwierciedlają ryzyko.

Jakie są normy HDL i od czego zależą?

Zakresy referencyjne mogą różnić się w zależności od laboratorium i wytycznych, ale najczęściej za wartości „pożądane” przyjmuje się:

• mężczyźni: ≥ 40 mg/dl (≥ 1,0 mmol/l),
• kobiety: ≥ 50 mg/dl (≥ 1,3 mmol/l).

Na wyniki HDL wpływają m.in.: płeć, wiek, geny, masa ciała, aktywność fizyczna, palenie tytoniu, spożycie alkoholu, dieta, a także choroby towarzyszące i niektóre leki.

W przeciwieństwie do LDL („złego” cholesterolu), dla HDL nie ustala się celów terapeutycznych. Dzisiejsze wytyczne kładą nacisk na obniżanie LDL i całkowitego obciążenia miażdżycowego (ApoB, non‑HDL), a nie na farmakologiczne „pompowanie” HDL.

HDL poniżej normy – co to oznacza?

Niski HDL oznacza, że poziom cholesterolu w frakcji HDL jest mniejszy niż zalecane wartości. Często współistnieje to z podwyższonymi trójglicerydami, insulinoopornością, nadwagą, nadciśnieniem – czyli elementami zespołu metabolicznego. W takich sytuacjach niski HDL bywa markerem szerszych zaburzeń metabolicznych, które realnie podnoszą ryzyko miażdżycy i cukrzycy typu 2.

Samo „izolowane” niskie HDL, bez innych nieprawidłowości, jest rzadkie i wymaga szerszej oceny, ale nie zawsze musi być groźne. Liczy się całokształt profilu lipidowego i ryzyka sercowo‑naczyniowego.

Czy niski HDL szkodzi zdrowiu? Co mówią badania

Przez lata uważano, że im wyższy HDL, tym lepiej. Nowsze dane wnoszą więcej niuansów:

• Niski HDL jest markerem zwiększonego ryzyka sercowo‑naczyniowego w badaniach obserwacyjnych. Osoby z niższym HDL częściej mają wyższe trójglicerydy, otyłość brzuszną, palą papierosy – a to czynniki ryzyka miażdżycy.
• Badania genetyczne i kliniczne wskazują, że samo podniesienie HDL lekami (np. niacyną, inhibitorami CETP) nie przekłada się na oczekiwaną redukcję zawałów czy udarów, jeśli nie obniżamy równocześnie LDL i ogólnej liczby aterogennych cząstek (ApoB).
• Istnieją też dane o krzywej U: bardzo wysokie HDL (np. > 90–100 mg/dl) w części badań wiązało się z wyższą śmiertelnością. To sugeruje, że ekstremalnie wysokie HDL nie zawsze jest „super ochronne”, a czasem odzwierciedla inne procesy (np. dysfunkcję HDL, uwarunkowania genetyczne, choroby współistniejące).

Wniosek: niski HDL nie jest zwykle bezpośrednią przyczyną zawału, ale sygnalizuje niekorzystny metabolizm lipidów i węglowodanów. Najważniejsze dla ochrony serca pozostaje obniżenie LDL i liczby aterogennych cząstek (ApoB/non‑HDL), normalizacja trójglicerydów oraz modyfikacja stylu życia.

Najczęstsze przyczyny niskiego HDL

Przyczyny można podzielić na modyfikowalne i niemodyfikowalne:

Przyczyny modyfikowalne

• Insulinooporność i zespół metaboliczny – często z towarzyszącymi wysokimi trójglicerydami i otyłością brzuszną.
• Palenie tytoniu – obniża HDL i nasila stres oksydacyjny.
• Niska aktywność fizyczna – siedzący tryb życia sprzyja niższemu HDL.
• Dieta bogata w cukry proste i tłuszcze trans – promuje wysokie TG i spadek HDL.
• Nadmierny alkohol – może podnosić TG i obniżać HDL; umiarkowane spożycie bywa łączone z wyższym HDL, ale nie rekomenduje się rozpoczynania picia „dla zdrowia”.
• Leki – niektóre starsze beta‑blokery, progestageny o działaniu androgenowym, anaboliczne sterydy; sporadycznie także inne terapie.

Przyczyny niemodyfikowalne i wtórne

• Uwarunkowania genetyczne – rzadkie defekty (np. choroba Tángier, niedobory apoA‑I) powodują bardzo niskie HDL.
• Choroby przewlekłe – przewlekła choroba nerek, choroby zapalne (np. RZS), niekontrolowana cukrzyca.
• Choroby tarczycy – niedoczynność częściej podnosi LDL, ale może też wpływać na HDL.
• Płeć i wiek – kobiety zwykle mają wyższe HDL niż mężczyźni; z wiekiem profil lipidowy ulega zmianom.

Co sprawdzić przy niskim HDL: diagnostyka i ocena ryzyka

Jeśli Twój wynik HDL jest poniżej zakresu referencyjnego, warto:

• Powtórzyć profil lipidowy (nie musi być na czczo): cholesterol całkowity, LDL, HDL, trójglicerydy. Przy wysokich TG lub niejednoznacznych wynikach korzystne są non‑HDL‑C i/lub apoB.
• Ocenić ryzyko sercowo‑naczyniowe narzędziem dopasowanym do populacji (np. SCORE2 w Europie). Uwzględnia wiek, płeć, ciśnienie, palenie, lipidy.
• Sprawdzić glikemię na czczo i/lub HbA1c; rozważyć test w kierunku insulinooporności w razie wskazań.
• Oznaczyć TSH (tarczyca), enzymy wątrobowe, a przy wskazaniach kreatyninę/eGFR.
• Ocenić styl życia: dieta, aktywność, alkohol, papierosy, sen, stres.
• Przejrzeć listę leków pod kątem potencjalnego wpływu na lipidy.

Interpretacja wyników powinna być całościowa. Niski HDL w połączeniu z LDL powyżej celu, wysokimi TG i dodatkowymi czynnikami ryzyka może wymagać intensywnej modyfikacji stylu życia, a czasem leczenia farmakologicznego – decyzję podejmuje lekarz po ocenie ryzyka.

Jak podnieść HDL i przede wszystkim zmniejszyć ryzyko sercowo‑naczyniowe

Cel nadrzędny to redukcja ryzyka sercowo‑naczyniowego. Podniesienie HDL jest mile widziane, ale nie powinno odwracać uwagi od tego, co najlepiej chroni serce: obniżenia LDL/ApoB, kontroli ciśnienia, glikemii i zaprzestania palenia.

1) Styl życia – najsilniejszy „lek”

• Aktywność fizyczna: 150–300 min/tydz. wysiłku umiarkowanego (np. szybki marsz, rower) lub 75–150 min intensywnego + 2 dni treningu siłowego. Regularny ruch może zwiększyć HDL o 2–6 mg/dl i obniżyć TG.
• Redukcja masy ciała: utrata 5–10% masy poprawia HDL, TG, ciśnienie i glikemię. Największy wzrost HDL obserwuje się po stabilizacji masy i utrzymaniu efektu.
• Rzucenie palenia: to jedna z najskuteczniejszych interwencji – HDL zwykle wzrasta, a ryzyko sercowe spada już w pierwszych miesiącach.
• Sen i stres: 7–9 h snu i techniki redukcji stresu (np. trening uważności, oddech) wspierają metabolizm i lepszą kontrolę apetytu.

2) Żywienie, które sprzyja dobremu profilowi lipidowemu

• Wzorzec śródziemnomorski: warzywa, owoce jagodowe, pełne ziarna, rośliny strączkowe, orzechy, nasiona, oliwa z oliwek, ryby morskie 2×/tydz. Taki model żywienia obniża ryzyko sercowe i sprzyja korzystnym frakcjom lipidów.
• Tłuszcze nienasycone zamiast nasyconych: oliwa, olej rzepakowy, awokado; ogranicz tłuszcze trans (przemysłowe wyroby cukiernicze), które obniżają HDL i podnoszą LDL.
• Mniej cukrów prostych i rafinowanych: słodkie napoje, słodycze, białe pieczywo – ich nadmiar podnosi trójglicerydy i obniża HDL.
• Białko z roślin i ryb: częściej wybieraj strączki, tofu/tempeh, chude ryby; czerwone i przetworzone mięso ograniczaj.
• Błonnik rozpuszczalny: owies, jęczmień, babka płesznik, rośliny strączkowe – obniża LDL i poprawia sytość.
• Alkohol: choć umiarkowane ilości mogą niekiedy zwiększać HDL, nie zaleca się zaczynania lub zwiększania spożycia w tym celu. Ograniczenie alkoholu jest szczególnie ważne, gdy TG są wysokie.
• Jajka i cholesterol w diecie: u większości osób wpływ na HDL/LDL jest niewielki; ważniejszy jest ogólny wzorzec żywienia i tłuszcze towarzyszące.

3) Suplementy – czy mają sens?

• Kwasy omega‑3 (EPA/DHA): głównie obniżają trójglicerydy; wpływ na HDL jest niewielki. Wysokie dawki na receptę stosuje się w określonych wskazaniach.
• Niacyna (wit. B3): efektywnie podnosi HDL, ale nie poprawia twardych punktów końcowych i może dawać działania niepożądane – rutynowo niezalecana.
• Fitosterole, czerwony ryż fermentowany: wpływają raczej na LDL; stosowanie zawsze skonsultuj z lekarzem ze względu na jakość i bezpieczeństwo preparatów.

4) Leki – kiedy są potrzebne?

Leczenie farmakologiczne dobiera się na podstawie całkowitego ryzyka, głównie w celu obniżenia LDL/ApoB:

• Statyny – najważniejsze leki redukujące ryzyko sercowe (obniżają LDL i ApoB); wpływ na HDL jest skromny, ale korzyść kliniczna duża.
• Ezetymib, inhibitory PCSK9 – dalsze obniżenie LDL przy wyższym ryzyku lub nietolerancji statyn.
• Fibraty – rozważane u osób z wysokimi TG i niskim HDL, zwłaszcza z cukrzycą; decyzja należy do lekarza.
• Nowe terapie TG/ApoC‑III/ANGPTL3 – w wąskich wskazaniach.

Kluczowe: brak jest obecnie leków rekomendowanych wyłącznie po to, aby „sztucznie” podnieść HDL, jeśli nie poprawiają realnie rokowania.

Szczególne sytuacje: bardzo wysokie HDL, ciąża, sport

Bardzo wysokie HDL

HDL > 90–100 mg/dl może w części przypadków wiązać się z większym ryzykiem. Przy bardzo wysokich wartościach rozważa się ocenę funkcji wątroby, tarczycy, ewentualne czynniki genetyczne i całościowe ryzyko. Nie ma wskazań, by „obniżać HDL”; raczej należy upewnić się, że LDL i ApoB są w ryzyku‑adekwatnych celach, a styl życia jest optymalny.

Ciąża

W ciąży lipidogram zmienia się fizjologicznie (rosną TG i często HDL). Badanie profilu lipidowego planuje się zwykle przed poczęciem lub po połogu, jeśli nie ma szczególnych wskazań. Decyzje o leczeniu w ciąży są specyficzne i wymagają konsultacji z lekarzem.

Sport

Regularny wysiłek, zwłaszcza mieszanka treningu wytrzymałościowego i siłowego, często zwiększa HDL i zmniejsza TG – to jeden z najpewniejszych sposobów poprawy profilu lipidowego bez leków.

FAQ: najczęstsze pytania

Czy HDL można badać nie na czczo?

Tak. HDL zmienia się niewiele po posiłku. W praktyce całościowy lipidogram coraz częściej oznacza się bez głodzenia, chyba że lekarz zaleci inaczej.

Co ważniejsze: HDL czy LDL?

W prewencji zawału i udaru kluczowe jest obniżenie LDL i liczby aterogennych cząstek (ApoB). HDL jest markerem ryzyka, ale jego farmakologiczne podnoszenie nie przełożyło się na lepsze wyniki leczenia.

Czy można mieć „za wysoki” HDL?

Ekstremalnie wysokie HDL bywa łączone z większą śmiertelnością w niektórych badaniach. Warto wtedy ocenić pełny profil ryzyka i możliwe przyczyny. Nie ma jednak leczenia mającego na celu obniżenie HDL.

Jak szybko można podnieść HDL?

Zmiany stylu życia (ruch, redukcja masy ciała, rzucenie palenia) mogą podnieść HDL o kilka mg/dl w ciągu 6–12 tygodni, pełny efekt często widoczny po kilku miesiącach utrzymania nowych nawyków.

Czy jajka podnoszą cholesterol?

U większości osób wpływ cholesterolu z jaj na HDL/LDL jest niewielki. Ważniejszy jest ogólny wzorzec diety, rodzaj spożywanych tłuszczów i jakość posiłków towarzyszących.

Mam niski HDL, ale reszta wyników jest w normie. Co robić?

Ocenić całkowite ryzyko (wiek, ciśnienie, palenie, rodzinna historia), utrzymać zdrowy styl życia, regularnie kontrolować lipidogram i czynniki ryzyka. W razie wątpliwości skonsultuj wynik z lekarzem.

Najważniejsze wnioski

• Niski HDL często oznacza niekorzystny profil metaboliczny, ale sam w sobie rzadko jest bezpośrednią przyczyną chorób serca.
• Najlepszą strategią ochrony serca jest obniżenie LDL/ApoB, normalizacja trójglicerydów, aktywność fizyczna, zdrowa dieta i brak palenia.
• Farmakologiczne „podnoszenie HDL” nie jest celem samo w sobie; liczy się realna redukcja incydentów sercowo‑naczyniowych.
• Patrz na cały obraz: lipidogram, ciśnienie, glikemia, masa ciała, styl życia i wywiad rodzinny.

Jeśli Twój HDL jest poniżej normy, potraktuj to jako sygnał, by przyjrzeć się stylowi życia i, w razie potrzeby, zasięgnąć porady lekarskiej. To inwestycja, która się opłaca.

Źródła i dalsza lektura

• 2019 ESC/EAS Guidelines for the management of dyslipidaemias; aktualizacje i komentarze ESC 2021–2023.
• ACC/AHA Guideline on the Management of Blood Cholesterol (2018) i kolejne aktualizacje praktyczne.
• Madsen CM et al. Extreme high high-density lipoprotein cholesterol is paradoxically associated with high mortality in men and women. Eur Heart J. 2017.
• Ference BA et al. Mendelian randomization studies of HDL cholesterol and cardiovascular risk.
• European guidelines on cardiovascular disease prevention (SCORE2).

Uwaga: Artykuł ma charakter edukacyjny i nie zastępuje porady medycznej. Swoje wyniki skonsultuj z lekarzem, szczególnie jeśli masz objawy, choroby przewlekłe lub przyjmujesz leki.