Jakie leki działają na świerzb? Kompletny, praktyczny przewodnik leczenia
Świerzb to częsta i bardzo swędząca choroba skóry wywołana przez roztocze Sarcoptes scabiei. Dobra wiadomość: da się go skutecznie wyleczyć. Kluczem jest właściwy dobór leku, prawidłowa aplikacja, powtórzenie kuracji oraz jednoczesne leczenie wszystkich domowników. Poniżej znajdziesz aktualne, przystępne i oparte na dowodach omówienie tego, jakie leki działają na świerzb i jak z nich bezpiecznie korzystać.
Co to jest świerzb i jak dochodzi do zakażenia?
Świerzbowiec ludzki drąży w naskórku mikrokanały, składa jaja i wywołuje silny świąd (zwykle nasilający się wieczorem). Zakażenie przenosi się głównie przez przedłużony kontakt skóra–skóra (wspólne spanie, kontakty seksualne), rzadziej przez ubrania i pościel. Bez leczenia utrzymuje się miesiącami i łatwo zaraża współdomowników.
Skuteczne leczenie świerzbu – 4 filary
- Właściwy lek przeciwświerzbowcowy (scabicyd) i poprawna technika stosowania.
- Powtórzenie kuracji po 7–14 dniach (aby zabić nowo wyklute roztocza).
- Jednoczesne leczenie wszystkich bliskich kontaktów domowych/partnerskich, nawet bez objawów.
- Prosta dezynfekcja otoczenia (ubrania, pościel, ręczniki) i pielęgnacja skóry.
W wielu krajach pierwszym wyborem jest permetryna 5% w kremie lub iwermektyna doustna. Alternatywy (np. benzoesan benzylu, maść siarkowa, krotamiton) stosuje się, gdy lek pierwszego wyboru nie jest dostępny, istnieją przeciwwskazania lub w szczególnych sytuacjach.
Leki pierwszego wyboru na świerzb
Permetryna 5% krem – standard złoty
Jak działa: permetryna to syntetyczny pyretroid, który paraliżuje układ nerwowy świerzbowców. Jest bardzo skuteczna i dobrze tolerowana.
Jak stosować krok po kroku:
- Zastosuj wieczorem na czystą i suchą skórę od szyi w dół (u niemowląt, małych dzieci i seniorów również skóra głowy, twarz – z ominięciem oczu i ust).
- Wmasuj dokładnie w całe ciało, szczególnie: przestrzenie międzypalcowe, nadgarstki, pępek, pachwiny, pośladki, okolice narządów płciowych, pod paznokciami (krótko obciąć paznokcie).
- Pozostaw na 8–12 godzin (np. przez noc), następnie zmyj. Zmień bieliznę i piżamę.
- Powtórz identyczną aplikację po 7–14 dniach.
Dawkowanie i ilość: dorosły zwykle potrzebuje 30–60 g kremu na pojedynczą aplikację (zależnie od wzrostu/masy ciała i owłosienia).
Bezpieczeństwo: można stosować u większości dorosłych, dzieci i w ciąży. Działania niepożądane są zwykle łagodne (pieczenie, przejściowe nasilenie świądu). Uwaga: permetryna 1% (na wszy) nie działa na świerzb – konieczne jest stężenie 5%.
Skuteczność: w badaniach klinicznych po dwóch aplikacjach wyleczenie osiąga większość pacjentów; warunkiem jest właściwe użycie i leczenie kontaktów.
Iwermektyna doustna – wygodna alternatywa i wsparcie w trudniejszych przypadkach
Jak działa: iwermektyna wiąże kanały chlorkowe roztoczy, prowadząc do ich porażenia. Jest skuteczna i szczególnie przydatna przy braku możliwości poprawnej aplikacji kremu (np. u osób z ograniczoną sprawnością), w ogniskach epidemicznych, przy świerzbie strupiejącym (norweskim), a także jako leczenie skojarzone z permetryną.
Typowy schemat: 200 µg/kg masy ciała jako dawka jednorazowa, powtórzona po 7–14 dniach. Przybliżone dawki (przykładowe, orientacyjne – ostateczną dawkę wylicza lekarz):
- 15–24 kg: 3 mg
- 25–35 kg: 6 mg
- 36–50 kg: 9 mg
- 51–65 kg: 12 mg
- 66–79 kg: 15 mg
- ≥80 kg: ~200 µg/kg
Jak przyjmować: zwykle na czczo (ok. 1 godz. przed posiłkiem lub 2 godz. po), popijając wodą. Zawsze stosuj się do zaleceń lekarza.
Uwagi bezpieczeństwa: w wielu wytycznych doustnej iwermektyny nie zaleca się w ciąży i u dzieci < 15 kg; w okresie karmienia decyzja jest indywidualna. Możliwe są łagodne działania niepożądane (zawroty głowy, nudności). W Polsce dostępność doustnej iwermektyny do leczenia świerzbu bywa ograniczona i może wymagać sprowadzenia leku (nie używaj preparatów weterynaryjnych).
Leki alternatywne i środki wspomagające
Benzoesan benzylu
Skuteczny, ale bardziej drażniący dla skóry. Dostępny w różnych stężeniach (dzieci zwykle niższe). Często stosowany w kuracji 1–3 kolejnych nocy, z powtórzeniem po 7 dniach. Może powodować pieczenie, dlatego u dzieci i osób z wrażliwą skórą wymagane są ostrożność i niższe stężenia. W Polsce dostępność bywa zmienna (często jako lek recepturowy).
Maść siarkowa (siarka strącona 5–10%)
Stara, ale sprawdzona opcja. Bezpieczna w ciąży i u niemowląt. Zwykle stosuje się 3 noce z rzędu na całe ciało, zmywając rano; kurację można powtórzyć po tygodniu. Minusy: zapach, brudzenie, mniejsza wygoda.
Krotamiton 10%
Działa przeciwświerzbowcowo i przeciwświądowo, ale ma niższą skuteczność niż permetryna i iwermektyna. Bywa używany jako lek alternatywny lub dodatek łagodzący swędzenie. Zwykle stosuje się 2–5 dni z rzędu.
Malation 0,5% (nie wszędzie dostępny) i esdepalletryna z piperonylobutanem
W niektórych krajach używane jako opcje alternatywne. Dowody skuteczności są skromniejsze niż dla permetryny/iwermektyny. W Polsce ich dostępność bywa ograniczona.
Czego nie stosować
- Lindan (gamma-HCH) – dawniej stosowany, obecnie niezalecany ze względu na neurotoksyczność i wąski margines bezpieczeństwa.
- Preparaty „domowe” i olejki eteryczne (np. drzewko herbaciane) – mogą łagodzić świąd, ale nie są równoważne terapii o potwierdzonej skuteczności. Nie polegaj na nich jako jedynym leczeniu.
- Permetryna 1% (na wszy) – za słaba na świerzb.
Specjalne sytuacje kliniczne
Świerzb strupiejący (norweski)
Ciężka, bardzo zakaźna postać z masywnym rogowaceniem skóry. Wymaga leczenia skojarzonego: iwermektyna doustna w kilku dawkach (np. dni 1, 2, 8, 9, 15; czasem dodatkowo 22 i 29) plus permetryna 5% miejscowo wielokrotnie w tygodniu, z intensywnym zmiękczaniem i usuwaniem łusek (np. keratolityki). Konieczny jest nadzór lekarski i rygorystyczna dezynfekcja otoczenia, często także izolacja do 24–48 h po rozpoczęciu terapii.
Ciąża i karmienie piersią
- Permetryna 5% – preferowana i uznawana za bezpieczną w ciąży i laktacji.
- Maść siarkowa – bezpieczna alternatywa.
- Iwermektyna doustna – zwykle niezalecana w ciąży; podczas karmienia piersią decyzja indywidualna po ocenie ryzyka i korzyści.
Niemowlęta i dzieci
Permetryna 5% jest zazwyczaj lekiem pierwszego wyboru (z ostrożną aplikacją także na skórę głowy i twarz – omijając oczy i usta). U najmłodszych alternatywą jest maść siarkowa. Iwermektyny doustnej zwykle nie podaje się dzieciom poniżej 15 kg.
Osoby starsze, przewlekle chorzy, immunoniekompetentni
Często wymagają dokładniejszej aplikacji (także skóra głowy) i częstszej kontroli. W razie nasilonych zmian, skłonności do nadkażeń bakteryjnych lub podejrzenia świerzbu strupiejącego rozważane jest leczenie skojarzone oraz antybiotykoterapia przy wtórnych infekcjach.
Leczenie domowe krok po kroku – praktyczny plan
- Diagnoza: jeśli to możliwe, potwierdzona przez lekarza (wywiad, badanie skóry, dermoskopia lub zeskrobina).
- Wybór leku: najczęściej permetryna 5% krem. Ustal plan dla domowników.
- Aplikacja wieczorem: dokładnie na całe ciało zgodnie z instrukcjami (patrz wyżej). Zwróć uwagę na dłonie po myciu – każdorazowo dosmaruj.
- Pościel/odzież: rano po zmyciu leku zmień bieliznę i piżamę na świeże.
- Powtórka: powtórz kurację po 7–14 dniach.
- Leczenie kontaktów: wszyscy domownicy i partnerzy powinni leczyć się w tym samym czasie, nawet bez objawów.
- Łagodzenie świądu: emolienty, łagodne kortykosteroidy miejscowe krótko (wg zaleceń lekarza), leki przeciwhistaminowe na noc przy nasilonym swędzeniu.
- Kontrola: jeśli po 4 tygodniach od zakończenia pełnej kuracji świąd i zmiany nie ustępują lub pojawiają się nowe, skonsultuj się ponownie.
Dezynfekcja i higiena otoczenia – prosto i skutecznie
- Ubrania, pościel i ręczniki używane w 3 dniach przed leczeniem wypierz w ≥60°C i dokładnie wysusz.
- Rzeczy, których nie można prać na gorąco, szczelnie zapakuj na 72 godziny lub zamroź (–10°C) na 24 h.
- Odkurz materace i tapicerowane meble. Mycie powierzchni wystarczy standardowymi środkami – silne dezynfekanty nie są potrzebne.
- Zmieniaj ręczniki i bieliznę codziennie przez pierwsze dni po kuracji.
Świerzbowiec poza skórą człowieka zwykle przeżywa do 36–72 godzin, dlatego proste działania higieniczne są wystarczające.
Świąd po leczeniu – co jest normalne, a co nie?
Świąd może utrzymywać się do 2–4 tygodni po skutecznym leczeniu (tzw. świąd poświerzbowcowy). To wynik reakcji immunologicznej na obumarłe roztocza i ich produkty. Pomagają emolienty, krótkie kuracje łagodnymi sterydami miejscowymi i leki przeciwhistaminowe. Alarmujące jest pojawianie się nowych nor, nowych grudek i nasilających się zmian – to może oznaczać nieskuteczne leczenie, reinfekcję lub błędy w aplikacji.
Najczęstsze błędy, przez które leczenie świerzbu się nie udaje
- Brak leczenia wszystkich domowników jednocześnie.
- Zbyt mała ilość kremu i pomijanie miejsc: dłonie, stopy, paznokcie, pępek, pośladki, okolice intymne.
- Za krótkie pozostawienie leku na skórze lub zmywanie po każdym myciu rąk bez dosmarowania.
- Brak powtórzenia kuracji po 7–14 dniach.
- Niewłaściwa dezynfekcja pościeli/odzieży.
- Mylenie świądu poświerzbowcowego z nawrotem i zbyt wczesna zmiana terapii na inną.
Odporność na leki i oporne przypadki – co robić?
Prawdziwa oporność świerzbowca na permetrynę istnieje, ale większość „nieskutecznych terapii” wynika z błędów w stosowaniu lub braku leczenia kontaktów. Jeśli po prawidłowo przeprowadzonej dwukrotnej kuracji nadal pojawiają się nowe zmiany:
- Potwierdź diagnozę (rozważ dermoskopię/zeskrobinę, inne dermatozy, ukąszenia pluskiew, świerzb odzwierzęcy itp.).
- Oceń technikę aplikacji i dezynfekcję otoczenia.
- Rozważ leczenie skojarzone: permetryna miejscowo + iwermektyna doustnie (wg schematów i zaleceń lekarza).
- W szczególnych sytuacjach – zmiana na alternatywę (benzoesan benzylu, siarka) lub częstsze aplikacje w porozumieniu z dermatologiem.
Bezpieczeństwo, przeciwwskazania i interakcje – najważniejsze punkty
- Permetryna 5%: zwykle bezpieczna; rzadko reakcje nadwrażliwości. Unikaj w ostrych stanach zapalnych skóry – najpierw je wycisz.
- Iwermektyna doustna: niezalecana w ciąży; zwykle nie dla dzieci < 15 kg. Ostrożnie u osób z ciężką chorobą wątroby. Rzadkie interakcje (np. z silnymi inhibitorami P-gp); poinformuj lekarza o wszystkich lekach (w tym ziołowych).
- Benzoesan benzylu: częściej podrażnia; ostrożność u dzieci, przy AZS i uszkodzonej skórze.
- Maść siarkowa: bezpieczna, ale brudzi i pachnie; może wysuszać skórę – stosuj emolienty.
- Krotamiton: mniejsza skuteczność – rozważaj jako dodatek lub alternatywę, jeśli pierwsza linia jest przeciwskazana.
Pamiętaj: nie używaj preparatów weterynaryjnych ani niekupowanych z niepewnych źródeł. W razie wątpliwości skonsultuj się z lekarzem lub farmaceutą.
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Czy świerzb można „wyleczyć domowymi sposobami”?
Nie. Domowe sposoby mogą złagodzić świąd, ale nie eliminują roztoczy. Skuteczne leczenie to leki przeciwświerzbowcowe o potwierdzonej skuteczności (np. permetryna 5%, iwermektyna).
Po jakim czasie działają leki na świerzb?
Roztocza giną zwykle w ciągu 24–48 godzin od rozpoczęcia leczenia, ale świąd może utrzymywać się do 2–4 tygodni. To normalne, jeśli nie pojawiają się nowe zmiany.
Czy zwierzęta domowe mogą mnie zarażać?
Świerzb ludzki przenosi się głównie między ludźmi. Roztocza zwierzęce mogą przejściowo podrażnić skórę człowieka, ale zwykle nie namnażają się na niej i ustępują samoistnie.
Kiedy mogę wrócić do pracy/szkoły?
Zwykle 24 godziny po pierwszej skutecznej aplikacji leku (np. permetryny) ryzyko zakaźności znacząco spada. W ogniskach (np. DPS, internaty) stosuje się dodatkowe procedury – postępuj wg zaleceń sanepidu/lekarza.
Jak odróżnić nawrót od świądu poświerzbowcowego?
W nawrocie pojawiają się nowe grudki/„nory” i zmiany w typowych lokalizacjach. Jeśli świąd stopniowo słabnie, a zmian nie przybywa, zwykle to okres zdrowienia. Wątpliwości wyjaśni wizyta u lekarza.
Jakie leki na świerzb są najbezpieczniejsze w ciąży?
Najczęściej zaleca się permetrynę 5% lub maść siarkową. Doustnej iwermektyny zwykle się unika. Decyzję zawsze podejmuje lekarz.
Podsumowanie
Najskuteczniejsze leki na świerzb to permetryna 5% krem oraz iwermektyna doustna (w wielu krajach). Alternatywy, jak benzoesan benzylu, maść siarkowa czy krotamiton, mają zastosowanie w wybranych sytuacjach. Klucz do sukcesu to: poprawna aplikacja, powtórzenie kuracji, jednoczesne leczenie wszystkich kontaktów oraz prosta dezynfekcja otoczenia. Jeśli mimo tego objawy nie ustępują lub masz szczególne okoliczności (ciąża, niemowlę, choroby przewlekłe), skonsultuj się z lekarzem dermatologiem.
Źródła i dalej do czytania
Uwaga: dostępność i rejestracje leków różnią się między krajami (w tym w Polsce). Zawsze postępuj według lokalnych zaleceń i recepty lekarskiej.