TSH, FT3, FT4 – szybkie wprowadzenie

Układ podwzgórze–przysadka–tarczyca działa na zasadzie pętli sprzężenia zwrotnego:

• TSH (hormon tyreotropowy) – produkowany przez przysadkę mózgową „wydaje polecenia” tarczycy.
• FT4 (wolna tyroksyna) – główny hormon wydzielany przez tarczycę; forma „magazynowa”.
• FT3 (wolna trijodotyronina) – aktywna biologicznie forma, w większości powstaje z FT4 w tkankach.

Gdy FT4/FT3 spadają, przysadka zwiększa TSH. Gdy FT4/FT3 rosną – TSH spada. Dlatego TSH jest najczulszym wskaźnikiem funkcji tarczycy, ale FT4 i FT3 pomagają określić, czy zaburzenie jest jawne, subkliniczne czy dotyczy przysadki.

Jak przygotować się do badania tarczycy?

• Nie trzeba być na czczo, ale staraj się pobierać krew o podobnej porze dnia (TSH ma rytm dobowy).
• Jeśli przyjmujesz lewotyroksynę (L-T4), pobierz krew przed poranną dawką – unikniesz przejściowego wzrostu FT4.
• Unikaj biotyny (wiele suplementów „na włosy, skórę, paznokcie”) przez minimum 48–72 h przed badaniem – może fałszować wyniki (zawyżać FT3/FT4, zaniżać TSH).
• Poinformuj o lekach: amiodaron, glikokortykosteroidy, dopamina, heparyna, metformina i inni mogą wpływać na wyniki.
• Po zmianie dawki hormonów tarczycy odczekaj 6–8 tygodni przed kontrolnym TSH.

Normy TSH, FT3, FT4 – jak je czytać?

Zakresy referencyjne mogą różnić się między laboratoriami (inne metody i jednostki). Zawsze sprawdzaj normy z wydruku. Przykładowe orientacyjne zakresy dla dorosłych:

• TSH: około 0,4–4,0 mIU/L (mU/L)
• FT4: około 12–22 pmol/L (0,9–1,7 ng/dL)
• FT3: około 3,1–6,8 pmol/L (2,0–4,4 pg/mL)

U młodszych osób TSH bywa niższe, u osób starszych – nieco wyższe. W ciąży obowiązują zakresy trymestrowe (patrz niżej).

Interpretacja wyników tarczycy – najczęstsze wzorce

Zestawienie typowych kombinacji TSH, FT4 i FT3 oraz możliwej interpretacji:

Najważniejsze sytuacje kliniczne

Niedoczynność tarczycy

Objawy: zmęczenie, senność, przyrost masy ciała, uczucie zimna, sucha skóra, zaparcia, obniżony nastrój, wypadanie włosów, zaburzenia miesiączkowania.

Wyniki: TSH wysokie, FT4 niskie (jawna). W formie subklinicznej FT4 jest w normie, TSH podniesione.

Co dalej: zwykle oznacza się przeciwciała anty-TPO (autoimmunologiczne zapalenie Hashimoto), czasem anty-Tg i wykonuje USG tarczycy. Leczenie to lewotyroksyna z kontrolą TSH po 6–8 tygodniach od włączenia/zmiany dawki.

Kiedy leczyć subkliniczną? Rozważa się przy TSH >10 mIU/L, w ciąży i w planowaniu ciąży, przy dodatnich anty-TPO, objawach, w zaburzeniach lipidowych lub chorobie sercowo-naczyniowej. Przy TSH 4,5–10 mIU/L decyzja jest indywidualna.

Nadczynność tarczycy

Objawy: chudnięcie, kołatanie serca, drżenie rąk, nietolerancja ciepła, nadpotliwość, niepokój, bezsenność, biegunki, osłabienie mięśni.

Wyniki: TSH niskie/nieoznaczalne, FT4 i/lub FT3 wysokie. W T3-toksykozie tylko FT3 wysokie.

Co dalej: diagnostyka różnicowa: TRAb (choroba Gravesa-Basedowa), USG z Dopplerem, czasem scyntygrafia. Leczenie: tyreostatyki, jod radioaktywny, rzadziej operacja – według wskazań.

Subkliniczna nadczynność: utrzymująco niskie TSH przy FT4/FT3 w normie. Wymaga monitorowania; leczenie rozważa się m.in. u osób 65+, w osteoporozie i arytmiach (migotanie przedsionków).

Niedoczynność centralna (przysadkowa)

Wyniki: FT4 obniżone, a TSH nieadekwatnie niskie lub „w normie”.

Co dalej: ocena innych hormonów przysadkowych, rezonans przysadki; leczenie przyczynowe. Tu nie polegamy na TSH w monitorowaniu – kierujemy się FT4.

Zespół niskiej trijodotyroniny (non-thyroidal illness syndrome)

W ciężkich, ostrych chorobach (zakażenia, urazy, hospitalizacja) obserwuje się obniżone FT3, czasem niskie FT4 i zmienne TSH. To adaptacja organizmu, a nie choroba tarczycy. Badania kontrolne wykonuje się po wyzdrowieniu.

Specjalne sytuacje: ciąża, dzieci, seniorzy

Ciąża

W I trymestrze wysoki poziom hCG fizjologicznie obniża TSH, dlatego obowiązują zakresy trymestrowe. Jeśli laboratorium nie ma lokalnych zakresów, wiele wytycznych przyjmuje górną granicę ok. 4,0 mIU/L w I trymestrze (choć wcześniej stosowano niższe wartości). Decyzje zawsze powinny być indywidualne.

• Cel leczenia niedoczynności w ciąży: utrzymywanie TSH w zalecanym zakresie trymestrowym i FT4 w górnej połowie normy.
• Kontrole: co 4 tygodnie w I–II trymestrze, następnie rzadziej.
• Po porodzie: ryzyko poporodowego zapalenia tarczycy; po 6–12 tygodniach warto skontrolować TSH.

Dzieci i młodzież

Zakresy są inne niż u dorosłych; niemowlęta mają fizjologicznie wyższe TSH. Interpretacja wyłącznie w odniesieniu do norm wieku i etapu rozwoju.

Osoby starsze

TSH może być nieco wyższe bez choroby tarczycy. Decyzje terapeutyczne szczególnie ostrożne przy chorobach serca i ryzyku nadmiernego leczenia.

Leki i czynniki zakłócające wyniki

• Biotyna (B7): zaniża TSH, zawyża FT4/FT3 w wielu testach. Odstawić 48–72 h przed badaniem.
• Lewotyroksyna: pobranie krwi bezpośrednio po dawce może przejściowo zawyżyć FT4.
• Amiodaron: wysoka zawartość jodu; możliwa nadczynność lub niedoczynność. Często FT4 podwyższone, FT3 obniżone.
• Glikokortykosteroidy, dopamina: mogą obniżać TSH.
• Heparyna: przejściowo zawyża FT4 (artefakt laboratoryjny).
• Metformina: u osób z niedoczynnością może nieco obniżać TSH.
• Suplementy jodu: nadmiar jodu może wywołać zaburzenia u predysponowanych osób.

Co oprócz TSH, FT3, FT4 warto zbadać?

• anty-TPO i ewentualnie anty-Tg – w kierunku autoimmunologicznego zapalenia tarczycy (Hashimoto),
• TRAb – przy podejrzeniu choroby Gravesa-Basedowa,
• USG tarczycy – ocena struktury i unaczynienia, guzków,
• Profil lipidowy, glukoza – niedoczynność może pogarszać gospodarkę lipidową,
• Badania przysadkowe – przy podejrzeniu niedoczynności centralnej.

Jak często kontrolować TSH, FT3, FT4?

• Po włączeniu/zmianie dawki lewotyroksyny: 6–8 tygodni.
• Stabilne leczenie: zwykle co 6–12 miesięcy.
• W ciąży: częściej – co 4 tygodnie w I–II trymestrze.
• Po leczeniu nadczynności: wg zaleceń, zwykle częstsze kontrole do stabilizacji.

Najczęstsze pułapki w interpretacji wyników

• Objawy „tarczycowe” przy prawidłowym TSH: często przyczyną jest coś innego (anemia, niedobór wit. D, depresja, bezdech senny, insulinooporność). Sam TSH w normie najczęściej wyklucza istotną chorobę tarczycy.
• TSH niskie bez objawów: powtarzamy za 6–8 tygodni, sprawdzamy leki/suplementy. Nie każdy wynik wymaga natychmiastowego leczenia.
• Niespójne wyniki (np. TSH wysokie i FT4 wysokie): rozważ rzadkie przyczyny (gruczolak TSH, oporność na hormon tarczycy) lub błędy analityczne (biotyna, heterofilne przeciwciała, makro-TSH). Warto powtórzyć w innym labie/metodzie.
• Badanie „za wcześnie” po zmianie dawki: TSH potrzebuje czasu, by się ustabilizować.
• Interpretacja bez uwzględnienia ciąży: w I trymestrze niskie TSH może być fizjologiczne.

Checklist: zanim zaczniesz się martwić

1. Czy wyniki porównujesz do zakresu z tego konkretnego laboratorium?
2. Czy badanie było wykonane w odstępie 6–8 tygodni od zmiany leczenia?
3. Czy odstawiłeś/-aś biotynę na 48–72 h?
4. Czy na pewno nie wziąłeś/-aś porannej dawki L-T4 przed pobraniem?
5. Czy masz objawy i czy są inne możliwe przyczyny?
6. Czy rozważono dodatkowe badania (anty-TPO, TRAb, USG)?

Przykłady interpretacji (orientacyjne)

Uwaga: to tylko ilustracje. Ostateczna decyzja należy do lekarza.

• TSH 6,2 mIU/L, FT4 w normie, anty-TPO dodatnie – subkliniczna niedoczynność; rozważyć leczenie, zwłaszcza jeśli są objawy lub plan ciąży.
• TSH 0,02 mIU/L, FT4 nieco podwyższone, FT3 wysokie – jawna nadczynność; potrzebna pilna konsultacja.
• TSH 0,3 mIU/L, FT4 i FT3 w normie, brak objawów – możliwa subkliniczna nadczynność lub wpływ leków; kontrola za 6–8 tygodni.
• TSH 1,2 mIU/L, FT4 niskie – podejrzenie niedoczynności centralnej; wymaga poszerzenia diagnostyki.

Najczęściej zadawane pytania (FAQ)

Podsumowanie

TSH, FT3 i FT4 to trzy filary oceny pracy tarczycy. TSH jest najbardziej czułe, FT4/FT3 pomagają potwierdzić rodzaj i nasilenie zaburzeń. Kluczem do rzetelnej interpretacji jest kontekst kliniczny: objawy, leki, ciąża, choroby współistniejące oraz – w razie potrzeby – przeciwciała i USG. Jeśli wynik odbiega od normy, nie panikuj: powtórz badanie po wyeliminowaniu czynników zakłócających i skonsultuj się z lekarzem, który zaproponuje najlepszy plan postępowania.