Czym jest cytologia i po co się ją robi?

Cytologia szyjki macicy (tzw. Pap test, cytologia klasyczna lub liquid-based cytology) to badanie przesiewowe, którego celem jest wykrywanie nieprawidłowych komórek nabłonka szyjki zanim rozwinie się rak. Zdecydowana większość przypadków raka szyjki macicy jest związana z długotrwałym zakażeniem onkogennymi typami wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV), głównie 16 i 18.

Badanie przesiewowe obejmuje:

• pobranie materiału z tarczy i kanału szyjki macicy szczoteczką,
• ocenę komórek w laboratorium pod mikroskopem,
• czasem jednoczesny test HPV w kierunku typów wysokiego ryzyka.

Regularnie wykonywana cytologia zmniejsza ryzyko rozwoju raka szyjki macicy, ponieważ pozwala wykryć i leczyć zmiany przedrakowe (dysplazję/CIN) na etapie, gdy terapia jest prosta i skuteczna.

Jak często się badać? Zalecenia różnią się w zależności od wieku i kraju, ale najczęściej:

• w wieku 25–29 lat – cytologia co 3 lata,
• w wieku 30–65 lat – test HPV co 5 lat lub cytologia co 3 lata albo test łączony (HPV + cytologia) co 5 lat,
• po 65. roku życia – możliwe zakończenie badań, jeśli wcześniejsze były prawidłowe i nie ma czynników ryzyka (ustala lekarz).

Jeśli masz obniżoną odporność (np. po przeszczepie, w trakcie leczenia immunosupresyjnego), wcześniejsze nieprawidłowe wyniki lub objawy (np. krwawienia po stosunku), częstotliwość badań powinna być dostosowana indywidualnie przez ginekologa.

Jak czytać wyniki cytologii (system Bethesda)?

Wyniki cytologii opisuje się w systemie Bethesda. Oto najczęstsze kategorie i ich znaczenie:

• NILM (negatywny dla zmian śródnabłonkowych i złośliwych) – wynik prawidłowy. Mogą być opisane łagodne zmiany zapalne.
• ASC-US – atypowe komórki nabłonka płaskiego o nieokreślonym znaczeniu. Często związane z przemijającą infekcją HPV lub stanem zapalnym.
• ASC-H – atypowe komórki nabłonka płaskiego, nie można wykluczyć HSIL. Wymaga pilniejszej diagnostyki.
• LSIL – małego stopnia zmiany śródnabłonkowe (odpowiednik CIN 1). Często ustępują samoistnie.
• HSIL – dużego stopnia zmiany śródnabłonkowe (CIN 2–3). Zmiany przedrakowe o wyższym ryzyku progresji, wymagają szybkiej diagnostyki i zwykle leczenia.
• AGC – atypowe komórki gruczołowe. Wymagają dokładnej oceny kanału szyjki i czasem endometrium.
• AIS – gruczołowa neoplazja śródnabłonkowa. Wysokiego ryzyka zmiana przedrakowa komórek gruczołowych.
• Rak (np. rak płaskonabłonkowy, gruczołowy) – rzadko rozpoznawany w cytologii przesiewowej; wymaga pilnej diagnostyki onkologicznej.
• Materiał nieczytelny/niewystarczający – konieczność powtórzenia badania (zwykle za 2–4 miesiące).

Coraz częściej wynik cytologii uzupełnia test HPV (dodatni/ujemny, a nawet z typowaniem na 16/18). Połączenie tych informacji pozwala lepiej oszacować ryzyko i dobrać dalsze postępowanie.

Czy „złe wyniki” cytologii to powód do niepokoju?

Krótka odpowiedź: najczęściej nie. Nieprawidłowy wynik cytologii w większości przypadków nie oznacza raka. Najczęściej sygnalizuje:

• przejściową infekcję HPV,
• łagodne, odwracalne zmiany (LSIL/CIN 1),
• lub zmiany przedrakowe (HSIL/CIN 2–3), które można skutecznie leczyć, aby nie dopuścić do rozwoju raka.

Statystycznie: przejściową infekcję HPV przeżywa większość aktywnych seksualnie osób w ciągu życia. U części kobiet wirus utrzymuje się dłużej i może prowadzić do zmian w komórkach. To właśnie wczesne wykrycie tych zmian dzięki cytologii i testom HPV chroni przed rakiem szyjki macicy.

Powodem do szybszej reakcji są wyniki sugerujące wyższe ryzyko (HSIL, ASC-H, AGC, AIS), ale nawet wtedy mówimy o podejrzeniu zmian przedrakowych i potrzebie szybkiej diagnostyki – a nie o rozpoznaniu nowotworu.

Co robić po nieprawidłowym wyniku – badania i terminy

Po otrzymaniu nieprawidłowego wyniku najczęściej zaleca się jeden lub kilka z poniższych kroków:

• Powtórna cytologia – gdy wynik jest niejednoznaczny lub materiał był nieczytelny.
• Test HPV (jeśli nie wykonano go równocześnie) – pozwala lepiej ocenić ryzyko; obecność typów 16/18 zwiększa pilność diagnostyki.
• Kolposkopia – oglądanie szyjki w powiększeniu z użyciem płynów barwiących; umożliwia precyzyjne pobranie wycinków.
• Biopsja szyjki macicy i/lub wyłyżeczkowanie kanału szyjki (ECC) – potwierdza rozpoznanie w badaniu histopatologicznym.
• Leczenie ekscyzyjne (np. LEEP/LEEP, konizacja) – wycięcie zmiany i jej ocena; często jednocześnie diagnozuje i leczy (zwłaszcza przy HSIL).

Orientacyjne terminy (mogą się różnić w zależności od zaleceń lokalnych i sytuacji klinicznej):

• HSIL/ASC-H/AGC/AIS – pilna kolposkopia, zwykle w ciągu kilku tygodni; nie odkładaj dłużej niż 4–6 tygodni.
• LSIL lub ASC-US z dodatnim HPV – kolposkopia w trybie planowym (np. w ciągu 6–12 tygodni).
• ASC-US z ujemnym HPV – niskie ryzyko; zwykle powrót do rutynowych badań za 3–5 lat lub kontrola wg zaleceń lekarza.
• Materiał nieczytelny – powtórka cytologii za 2–4 miesiące (częściej z jednoczesnym testem HPV).

Jeżeli masz objawy alarmowe – krwawienia po stosunku, obfite lub nieregularne krwawienia, ból miednicy, nieprzyjemną wydzielinę, utratę masy ciała, osłabienie – zgłoś się do lekarza niezależnie od terminu kontrolnej cytologii.

Uwaga: poniższe informacje mają charakter edukacyjny i nie zastępują porady lekarskiej. Decyzje diagnostyczno-terapeutyczne podejmuje lekarz, biorąc pod uwagę Twój wywiad, wiek, ciążę, wyniki i czynniki ryzyka.

Typowe scenariusze postępowania wg rodzaju wyniku

1) ASC-US (atypowe komórki o nieokreślonym znaczeniu)

Najczęstszy „łagodnie nieprawidłowy” wynik. Co zwykle dalej?

• Refleksyjny test HPV:
  • HPV ujemny – niskie ryzyko. Zwykle powrót do badań przesiewowych w standardowym odstępie.
  • HPV dodatni – wskazana kolposkopia.
• Jeśli test HPV niedostępny – powtórna cytologia, zwykle po 12 miesiącach.

2) LSIL (małego stopnia zmiany śródnabłonkowe)

Często związany z przemijającą infekcją HPV.

• U dorosłych: zazwyczaj kolposkopia, szczególnie jeśli HPV dodatni lub nie wykonywano testu.
• U młodych osób (np. <25 lat): możliwa obserwacja i kontrola za 12 miesięcy, ponieważ wiele LSIL ustępuje samoistnie.

3) HSIL (dużego stopnia zmiany śródnabłonkowe)

Wynik wysokiego ryzyka – sugeruje prawdopodobieństwo zmian przedrakowych (CIN 2–3). To nie jest rozpoznanie raka, ale wymaga szybkiej diagnostyki.

• Pilna kolposkopia z biopsją.
• W wybranych przypadkach dopuszczalne jest leczenie ekscyzyjne „z miejsca” (tzw. see-and-treat), zwłaszcza przy współistniejącym HPV 16/18 i typowym obrazie.
• Po leczeniu konieczne są regularne kontrole (test HPV/cytologia wg schematu).

4) ASC-H (atypowe komórki – nie można wykluczyć HSIL)

Postępowanie podobne jak przy HSIL.

• Pilna kolposkopia, często z ECC.

5) AGC (atypowe komórki gruczołowe) i AIS

Wymagają dokładniejszej oceny kanału szyjki i jamy macicy, zwłaszcza u osób po 35. roku życia lub z czynnikami ryzyka (np. nieprawidłowe krwawienia).

• Kolposkopia z ECC, często dodatkowo biopsja endometrium.
• AIS zwykle wymaga leczenia ekscyzyjnego w doświadczonym ośrodku.

6) HPV dodatni przy prawidłowej cytologii (NILM)

Coraz częstszy scenariusz przy oparciu przesiewu o testy HPV.

• HPV 16/18 – zwykle kolposkopia.
• Inne typy wysokiego ryzyka – kontrola za 12 miesięcy lub kolposkopia w zależności od wytycznych i Twoich czynników ryzyka.

7) Materiał nieczytelny/niewystarczający

Nie oznacza choroby, ale wynik nie może być oceniony.

• Powtórna cytologia za 2–4 miesiące, najlepiej po wyleczeniu ewentualnego stanu zapalnego.

Postępowanie w ciąży

Ciąża nie wyklucza cytologii ani kolposkopii. Zasadniczo:

• Kolposkopia jest bezpieczna w ciąży.
• Wycinki pobiera się tylko, gdy to konieczne; leczenie ekscyzyjne odkłada się zwykle do połogu, chyba że istnieją silne wskazania.

Zawsze informuj lekarza o ciąży przed badaniem.

Jak poradzić sobie ze stresem po nieprawidłowym wyniku?

Nieprawidłowa cytologia budzi niepokój, ale pamiętaj:

• To w większości przypadków nie jest rak, tylko sygnał do sprawdzenia szyjki dokładniej.
• Zmiany przedrakowe leczy się skutecznie, a celem programu przesiewowego jest zapobieganie rakowi.
• Umów wizytę na kolposkopię/HPV możliwie szybko – jasny plan działań zmniejsza lęk.
• Unikaj dr. Google. Korzystaj z wiarygodnych źródeł i zadawaj pytania swojemu lekarzowi.

Jak zapobiegać nieprawidłowym wynikom i rakowi szyjki macicy?

• Szczepienie przeciw HPV – najskuteczniejsza prewencja zmian przedrakowych i raka szyjki. Warto zaszczepić się nawet w dorosłości; skuteczność jest najwyższa przed inicjacją seksualną, ale korzyści mogą uzyskać także osoby starsze. Porozmawiaj z lekarzem o kwalifikacji.
• Regularny skrining – trzymaj się terminów cytologii/testów HPV zgodnie z wiekiem i zaleceniami.
• Rzucenie palenia – nikotyna zwiększa ryzyko przetrwałej infekcji HPV i progresji zmian.
• Prezerwatywy i ograniczenie liczby partnerów – zmniejszają, choć nie eliminują, ryzyko zakażenia HPV.
• Wzmacnianie odporności – zdrowy sen, dieta, aktywność fizyczna; w immunosupresji konsultuj kontrolę częściej.

Najczęstsze pytania (FAQ)

Czy nieprawidłowa cytologia oznacza, że mam raka?

Nie. Cytologia to badanie przesiewowe, które wykrywa odchylenia zanim rozwinie się rak. Nawet wyniki wysokiego ryzyka (HSIL) zwykle oznaczają zmiany przedrakowe, które można skutecznie leczyć.

Co oznacza dodatni test HPV?

Świadczy o obecnym zakażeniu wirusem brodawczaka ludzkiego. To częste i najczęściej przejściowe. Największe znaczenie mają typy 16 i 18 – w razie ich obecności lekarz zwykle zaleci kolposkopię.

Czy mogę uprawiać seks, jeśli mam nieprawidłowy wynik?

Tak, o ile nie masz zaleceń lekarza o czasowej abstynencji (np. po biopsji) i nie odczuwasz dolegliwości. Pamiętaj, że HPV przenosi się drogą kontaktów seksualnych; prezerwatywy zmniejszają ryzyko, ale go nie eliminują.

Czy partner powinien się zbadać?

Nie ma rutynowych testów HPV dla mężczyzn w przesiewie. Warto jednak rozmawiać o szczepieniu przeciw HPV i profilaktyce.

Czy mogę coś zrobić, by „wyleczyć” HPV szybciej?

Nie ma potwierdzonych leków doustnych, które usuwają HPV. Najlepsze, co możesz zrobić, to dbać o odporność, unikać palenia oraz trzymać się zaleconych kontroli. Niektóre preparaty dopochwowe mogą wspierać mikrobiom, ale nie zastępują standardowej diagnostyki i leczenia.

Czy antykoncepcja hormonalna lub karmienie piersią wpływa na wynik?

Antykoncepcja hormonalna może modyfikować wydzielinę szyjkową, ale nie jest przeciwwskazaniem do cytologii. Karmienie piersią może wpływać na nabłonek szyjki; jeśli wynik jest niejednoznaczny, lekarz zaproponuje odpowiednie postępowanie.

Czy cytologia boli?

Zazwyczaj jest niebolesna; możesz odczuwać krótki dyskomfort. Po biopsji szyjki możliwe jest delikatne plamienie przez 1–2 dni – w tym czasie unikaj tamponów i współżycia, jeśli tak zaleci lekarz.

Za ile powtórzyć cytologię po leczeniu HSIL?

Po leczeniu ekscyzyjnym zwykle zaleca się kontrolny test HPV lub cytologię w 6–12 miesiącu, a następnie zgodnie ze schematem nadzoru. Harmonogram ustali lekarz na podstawie wyniku histopatologicznego i marginesów.

Kiedy iść do lekarza pilnie?

Jeśli występują krwawienia po stosunku, obfite lub przedłużające się krwawienia, nieprzyjemna wydzielina z zapachem, ból miednicy, gorączka, silne bóle – zgłoś się niezwłocznie.

Podsumowanie: spokój, plan i profilaktyka

„Złe wyniki cytologii” najczęściej nie oznaczają raka. To sygnał, że trzeba wykonać dodatkowe badania – najczęściej test HPV i/lub kolposkopię – aby potwierdzić lub wykluczyć zmiany przedrakowe. Kluczowe jest, aby:

• nie zwlekać z dalszą diagnostyką,
• stosować się do zaleceń lekarza i harmonogramu kontroli,
• zadbaj o profilaktykę: szczepienie HPV, regularny skrining, rzucenie palenia.

Najlepszym sposobem na spokój jest działanie zgodnie z planem. Umów konsultację, zabierz wyniki na wizytę i zadaj wszystkie pytania. Dzięki skriningowi rak szyjki macicy jest jednym z najlepiej zapobieganych nowotworów.

Źródła i wiarygodne materiały

• World Health Organization (WHO): Cervical cancer prevention and control – wytyczne i materiały edukacyjne.
• ASCCP Risk-Based Management Guidelines – nowoczesne podejście do postępowania po nieprawidłowym skriningu.
• European/ESGO, EFC Consensus – europejskie zalecenia kolposkopii i leczenia CIN.
• ACOG Practice Bulletins – skrining raka szyjki macicy i rola testów HPV.
• Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników (PTGiP) – rekomendacje dotyczące profilaktyki HPV i skriningu (sprawdź aktualne wydania).

Uwaga: szczegółowe zalecenia mogą się różnić w zależności od kraju i dostępności badań. Zawsze kieruj się wskazaniami lekarza prowadzącego.