Co to są ALT i AST?

ALT (aminotransferaza alaninowa, ALAT) i AST (aminotransferaza asparaginianowa, AspAT) to enzymy wewnątrzkomórkowe, które biorą udział w przemianach aminokwasów. Najwyższe stężenia ALT występują w wątrobie, zaś AST znajdziemy nie tylko w wątrobie, ale także w mięśniach szkieletowych i sercu. Gdy komórki ulegają uszkodzeniu lub obumierają, enzymy „wyciekają” do krwi, co powoduje wzrost ich aktywności w badaniu laboratoryjnym.

W praktyce klinicznej ALT jest bardziej swoista dla uszkodzenia wątroby, natomiast AST – mniej swoista, bo bywa podwyższona także w uszkodzeniu mięśni, po intensywnym wysiłku, a dawniej wykorzystywano ją również w diagnostyce zawału.

Normy ALT i AST – tabela i jak je czytać

„Norma” w medycynie to zakres referencyjny wyznaczony dla danej metody i populacji. Różne laboratoria mogą podawać nieco odmienne widełki. Zawsze interpretuj wyniki w odniesieniu do zakresu referencyjnego na wydruku z Twojego laboratorium.

Interpretacja wyniku ALT/AST krok po kroku

Krok 1: Sprawdź jednostki i zakresy referencyjne

Na pierwszym miejscu upewnij się, że odczytujesz właściwe jednostki (U/l) i porównujesz wynik z zakresem z tego samego laboratorium. Zakresy mogą różnić się w zależności od metody, kalibracji i populacji.

Krok 2: Oceń, która aminotransferaza dominuje i policz stosunek de Ritisa

Stosunek AST/ALT (tzw. współczynnik de Ritisa) pomaga ukierunkować diagnostykę:

• AST/ALT > 2: sugeruje chorobę alkoholową wątroby (zwłaszcza przy niedoborze wit. B6 i niskim ALT), ale możliwy też zaawansowany zwłóknieniowy proces wątroby.
• AST/ALT > 1: częściej w marskości, toksycznym uszkodzeniu, chorobach serca/mięśni.
• AST/ALT < 1: typowe dla niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby (NAFLD) i wirusowego zapalenia wątroby, gdzie dominujący bywa ALT.

Krok 3: Określ stopień podwyższenia względem GGN

• Łagodne: do 2–3 × GGN (np. ALT 90 U/l przy GGN 40).
• Umiarkowane: 3–5 × GGN.
• Znaczne: >5–10 × GGN (np. ostre WZW, toksyczne uszkodzenie lekami, niedokrwienie).

Krok 4: Zbierz kontekst kliniczny

Najważniejsze pytania, które pomaga sobie (i lekarzowi) zadać:

• Alkohol: ile i jak często w ostatnich tygodniach?
• Leki i suplementy: paracetamol, statyny, izoniazyd, amiodaron, metotreksat, przeciwpadaczkowe (np. kwas walproinowy), zioła (np. kava, zielona herbata w ekstrakcie), anaboliczne sterydy.
• Wysiłek: intensywny trening 24–72 h wcześniej?
• Masa ciała, cukrzyca, dyslipidemia: ryzyko NAFLD/NASH.
• Narażenia wirusowe: HBsAg/anti-HCV nieznane? Kontakty medyczne, tatuaże, zabiegi, ryzykowne kontakty seksualne.
• Objawy: zmęczenie, świąd, zażółcenie skóry, ból w prawym podżebrzu, ciemny mocz, jasny stolec.
• Ciąża, choroby tarczycy, celiakia, choroby mięśni.

Krok 5: Jakie badania dodatkowe warto rozważyć?

Dobór badań zależy od obrazu klinicznego, ale często rozważa się:

• Pełny panel wątrobowy: bilirubina, fosfataza zasadowa (ALP), GGTP, albumina, INR.
• Enzymy mięśniowe: CK (kinaza kreatynowa), czasem LDH.
• Wirusy: HBsAg, anty-HCV (z potwierdzeniem metodą HCV RNA przy dodatnim skriningu).
• Ultrasonografia jamy brzusznej: ocena stłuszczenia, dróg żółciowych, wątroby i śledziony.
• Gospodarka żelazowa: ferrytyna, żelazo, TIBC (podejrzenie hemochromatozy).
• Autoimmunizacja: ANA, SMA, LKM (gdy podejrzenie autoimmunologicznego zapalenia wątroby).
• TSH (tarczyca), przeciwciała w kierunku celiakii (tTG IgA + całkowite IgA).
• U osób młodszych: ceruloplazmina i miedź w moczu (choroba Wilsona) – wedle wskazań.

Najczęstsze przyczyny nieprawidłowych ALT/AST

Gdy dominuje ALT (ALT > AST)

• Niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby (NAFLD) i NASH: związana z nadwagą/otyłością, insulinoopornością, cukrzycą typu 2 i dyslipidemią.
• Wirusowe zapalenia wątroby: zwłaszcza WZW B i C (w ostrym okresie wartości mogą wzrastać wielokrotnie).
• Lekowe uszkodzenie wątroby (DILI): paracetamol w dawkach toksycznych, izoniazyd, amiodaron, statyny, metotreksat, zioła i suplementy (m.in. ekstrakt zielonej herbaty, anaboliczne sterydy).

Gdy dominuje AST (AST > ALT)

• Choroba alkoholowa wątroby: często AST/ALT > 2, jednoczesny wzrost GGTP, niedobór B6 może obniżać ALT.
• Uszkodzenie mięśni: po intensywnym treningu, rabdomiolizie, zapaleniu mięśni; CK i mioglobina są tu pomocne.
• Zaawansowana marskość i włóknienie wątroby.

Wzrost ALT i AST jednoczesny (obraz hepatocytarny)

• Ostre wirusowe zapalenia wątroby (często >10 × GGN).
• Niedokrwienne zapalenie wątroby (tzw. wątroba wstrząsowa) – bardzo wysokie wartości, gwałtowny początek.
• Toksyny (np. muchomor sromotnikowy), przedawkowanie paracetamolu.
• Autoimmunologiczne zapalenie wątroby.

Inne przyczyny i czynniki modyfikujące

• Choroby tarczycy (nadczynność/niedoczynność) i celiakia mogą wtórnie wpływać na próby wątrobowe.
• Choroby dróg żółciowych (kamica, cholestaza): ALT/AST zwykle rosną umiarkowanie; wyraźniej rosną ALP i GGTP.
• Ciąża: zwykle ALT/AST pozostają w normie, ale w powikłaniach (cholestaza ciężarnych, stan przedrzucawkowy, HELLP) – istotne odchylenia wymagają pilnej oceny.
• Niska aktywność ALT: bywa w niedoborze witaminy B6 lub w bardzo zaawansowanej niewydolności wątroby (mniej komórek = mniej enzymu).

ALT i AST a płeć, wiek, ciąża i sport

Zakresy referencyjne różnią się między laboratoriami i mogą zależeć od płci i wieku. Mężczyźni mają zwykle nieco wyższe górne granice normy. U osób starszych i z niską masą mięśniową wartości AST mogą być niższe. U dzieci i nastolatków normy są inne – interpretacja powinna uwzględniać wiek rozwojowy.

Sportowcy i osoby po dużym wysiłku (np. trening siłowy, maraton) często notują przejściowy wzrost AST (czasem także ALT) przez 2–7 dni. Dlatego na 48–72 godziny przed planowanym badaniem lepiej odpuścić intensywny trening.

ALT/AST a inne próby wątrobowe – kiedy obraz jest „wątrobowy”, a kiedy „cholestatyczny”?

Próby wątrobowe to nie tylko ALT i AST. Pełny obraz funkcji i uszkodzenia wątroby dają także:

• ALP (fosfataza zasadowa) i GGTP – wzrost sugeruje cholestazę (zastój żółci), choroby dróg żółciowych lub uszkodzenie związane z lekami/alkoholem.
• Bilirubina – wysoka powoduje żółtaczkę; rośnie przy uszkodzeniu hepatocytów i/lub cholestazie.
• Albumina i INR – wskaźniki funkcji syntetycznej wątroby; nieprawidłowe wartości sugerują upośledzenie czynności wątroby.

Przewaga ALT/AST nad ALP/GGTP wskazuje na uszkodzenie hepatocytarne. Przewaga ALP/GGTP nad ALT/AST sugeruje obraz cholestatyczny (np. kamica, guz, polekowy). Częste są postaci mieszane.

Jak przygotować się do badania ALT i AST?

• Unikaj alkoholu przez co najmniej 48–72 godziny przed badaniem.
• Odstaw intensywny wysiłek 48–72 godziny wcześniej.
• Jeśli lekarz nie zalecił inaczej, możesz być na czczo 8–12 godzin (ułatwia to równoczesną ocenę lipidów i glukozy).
• Poinformuj o wszystkich lekach i suplementach. Nie odstawiaj leków przewlekłych bez konsultacji.
• Staraj się przychodzić na badanie w stanie zdrowia (bez ostrej infekcji), o ile to możliwe, bo infekcje mogą przejściowo modyfikować wyniki.

Jak bezpiecznie obniżyć ALT i AST?

Strategia zależy od przyczyny. Zasady ogólne wspierające zdrowie wątroby:

• Alkohol: ograniczenie do zera przez kilka tygodni często poprawia wyniki, zwłaszcza przy wzorze AST > ALT i wysokim GGTP.
• Masa ciała i metabolizm: redukcja 7–10% masy ciała u osób z NAFLD zwykle obniża ALT i poprawia obraz USG. Dąż do aktywności aerobowej i oporowej (poza okresem bezpośrednio przed badaniem).
• Dieta: wzór śródziemnomorski, więcej warzyw, owoców jagodowych, pełnych ziaren, roślin strączkowych, zdrowych tłuszczów (oliwa, orzechy), mniej ultraprzetworzonej żywności i cukrów prostych.
• Leki i suplementy: przegląd z lekarzem; unikaj samodzielnego stosowania hepatotoksycznych preparatów „na odchudzanie” czy „na masę”.
• Kontrola cukrzycy, nadciśnienia, lipidów: poprawa tych parametrów wspiera wątrobę.
• Szczepienia: przeciw WZW A i B u osób nieszczepionych/nieseropozytywnych – po konsultacji.

Kiedy zgłosić się do lekarza?

• ALT lub AST > 3 × GGN, zwłaszcza jeśli towarzyszą objawy (żółtaczka, świąd, ciemny mocz, ból brzucha, senność).
• Wartości > 5–10 × GGN – wymagają pilnej oceny.
• Utrzymywanie się nieprawidłowości > 3–6 miesięcy.
• U kobiet w ciąży, dzieci i osób z chorobami przewlekłymi – szybciej i ostrożniej.
• Po włączeniu nowego leku z potencjałem hepatotoksycznym – zgodnie z zaleceniami lekarza.

Mity i fakty o ALT i AST

• Mit: „Lek na cholesterol zawsze psuje wątrobę”. Fakt: statyny mogą nieznacznie podnieść ALT, ale ciężkie uszkodzenie wątroby jest rzadkie. Często korzyści przewyższają ryzyko – decyzja należy do lekarza.
• Mit: „Jak AST jest wysokie, to na pewno wątroba”. Fakt: AST rośnie po treningu i w chorobach mięśni; sprawdź CK.
• Mit: „Zioła są bezpieczne dla wątroby”. Fakt: niektóre ekstrakty roślinne są hepatotoksyczne (np. kava, niektóre preparaty na odchudzanie).
• Mit: „Tylko alkohol szkodzi wątrobie”. Fakt: NAFLD związane z dietą i metabolizmem to obecnie najczęstsza przyczyna przewlekłych podwyższeń ALT.

FAQ: najczęstsze pytania o normy ALT i AST

Jakie są prawidłowe normy ALT i AST u dorosłych?

Typowo ALT: ok. 7–35 U/l (kobiety) i 10–45 U/l (mężczyźni). AST: ok. 10–32 U/l (kobiety) i 10–40 U/l (mężczyźni). Zawsze patrz na zakres z Twojego laboratorium – bywa węższy.

Co oznacza ALT powyżej normy?

Najczęściej stłuszczenie wątroby, alkohol, leki/suplementy lub infekcje wirusowe. Znaczenie zależy od poziomu (ile razy powyżej GGN), objawów i towarzyszących badań.

Czy można mieć chore mięśnie i przez to wysokie AST/ALT?

Tak. Uszkodzenie mięśni (trening, uraz, zapalenie) podnosi AST, czasem także ALT. Wtedy rośnie również CK i mioglobina.

Czy przy ALT/AST 1,5–2 × GGN trzeba się martwić?

Niewielkie, bezobjawowe podwyższenia są częste i często przemijające. Warto powtórzyć badanie po kilku tygodniach i skonsultować się z lekarzem, zwłaszcza jeśli utrzymują się >3 miesiące.

Co to jest współczynnik de Ritisa?

To stosunek AST/ALT. Wartości >2 sugerują uszkodzenie alkoholowe, >1 pojawiają się w marskości i uszkodzeniu mięśni; <1 – częściej w NAFLD i WZW.

Czy jedzenie wpływa na ALT/AST?

Posiłek tuż przed pobraniem zwykle ma niewielki wpływ na ALT/AST, ale dla spójności i przy badaniach łączonych (lipidy, glukoza) zaleca się bycie na czczo.

Podsumowanie

ALT i AST to czułe wskaźniki uszkodzenia komórek wątroby (i w przypadku AST także mięśni). Kluczem do właściwej interpretacji jest odniesienie do zakresów laboratorium, ocena skali odchylenia, analiza stosunku AST/ALT oraz kontekst kliniczny. Najczęstsze, łagodne podwyższenia wynikają z NAFLD, alkoholu, leków lub intensywnego wysiłku i często poprawiają się po modyfikacji stylu życia i odstawieniu obciążających czynników. Znaczne odchylenia, objawy lub utrzymywanie się nieprawidłowości wymagają diagnostyki u lekarza rodzinnego lub hepatologa.