Czym jest trzustka i gdzie się znajduje?

Trzustka to podłużny narząd położony głęboko w górnej części jamy brzusznej, za żołądkiem. Leży poprzecznie: „głowa” przylega do dwunastnicy (początkowego odcinka jelita cienkiego), „trzon” przebiega za żołądkiem, a „ogon” sięga w kierunku śledziony. To ukryte położenie sprawia, że choroby trzustki długo mogą pozostawać niezauważone i często nie dają typowych objawów na początku.

Funkcje trzustki: zewnątrzwydzielnicze i wewnątrzwydzielnicze

Trzustka pełni dwie zasadnicze role — jest jednocześnie gruczołem zewnątrzwydzielniczym (trawienie) i wewnątrzwydzielniczym (hormony regulujące poziom glukozy).

Funkcja zewnątrzwydzielnicza: trawienie pokarmów

Komórki pęcherzykowe trzustki produkują enzymy trawienne, które przewodem trzustkowym trafiają do dwunastnicy. Najważniejsze to:

• Amylaza trzustkowa – rozkłada węglowodany.
• Lipaza – trawi tłuszcze; kluczowa dla wchłaniania witamin A, D, E i K.
• Proteazy (np. trypsyna, chymotrypsyna) – rozkładają białka.

Jeśli enzymów jest za mało (tzw. niewydolność zewnątrzwydzielnicza trzustki, EPI), pojawiają się problemy z trawieniem, wzdęcia, tłuste, trudne do spłukania stolce i utrata masy ciała.

Funkcja wewnątrzwydzielnicza: hormony a cukier we krwi

Wyspy trzustkowe (wyspy Langerhansa) wydzielają hormony bezpośrednio do krwi:

• Insulina – obniża poziom glukozy we krwi.
• Glukagon – podnosi poziom glukozy.
• Somatostatyna i polipeptyd trzustkowy – regulują pracę przewodu pokarmowego i wydzielanie innych hormonów.

Uszkodzenie trzustki może zaburzać wydzielanie insuliny i prowadzić do tzw. cukrzycy typu 3c (wtórnej do chorób trzustki), mylonej czasem z typem 2.

Jak rozpoznać, że trzustka nie działa prawidłowo?

Objawy chorób trzustki są różnorodne i zależą od typu schorzenia. Warto wiedzieć, na co zwracać uwagę:

Typowe dolegliwości

• Ból w nadbrzuszu (środkowa, górna część brzucha), czasem promieniujący do pleców; nasila się po jedzeniu, szczególnie po tłustych posiłkach.
• Nudności, wymioty, wzdęcia, uczucie pełności po posiłku.
• Tłuste, jasne, obfite stolce o nieprzyjemnym zapachu; trudne do spłukania (steatorrhea).
• Niewyjaśniona utrata masy ciała, osłabienie.
• Wahania poziomu cukru we krwi; nowo rozpoznana cukrzyca u osoby bez typowych czynników ryzyka.
• Zażółcenie skóry i białek oczu (żółtaczka), ciemny mocz, jasny stolec – szczególnie przy ucisku na drogi żółciowe.
• Świąd skóry, zwłaszcza w przebiegu cholestazy.
• Gorączka i przyspieszone tętno w ostrym zapaleniu trzustki.

Pamiętaj: jeden objaw nie diagnozuje choroby, ale ich zestaw i dynamika są wskazówką, że trzeba się skonsultować z lekarzem.

Najczęstsze choroby trzustki

Ostre zapalenie trzustki (OZT)

To nagły stan zapalny, zwykle z silnym bólem nadbrzusza, nudnościami, wymiotami i gorączką. Najczęstsze przyczyny to kamica żółciowa i alkohol, ale też wysoki poziom trójglicerydów, leki czy powikłania po ERCP. Rozpoznanie opiera się na obrazie klinicznym, podwyższonej aktywności lipazy lub amylazy oraz badaniach obrazowych. OZT może być łagodne lub ciężkie, z groźnymi powikłaniami — wymaga oceny w szpitalu.

Przewlekłe zapalenie trzustki (PZT)

Przewlekły stan zapalny prowadzi do zwłóknienia i trwałego uszkodzenia trzustki. Dominują nawracające bóle, stopniowe pojawianie się niewydolności zewnątrzwydzielniczej (EPI) i zaburzeń glikemii. Najczęściej związane z długotrwałym nadużywaniem alkoholu i paleniem tytoniu, ale przyczyną mogą być również czynniki genetyczne, autoimmunologiczne czy przeszkody w odpływie soku trzustkowego.

Niewydolność zewnątrzwydzielnicza trzustki (EPI)

To niedobór enzymów trzustkowych prowadzący do złego trawienia. Objawia się tłustymi stolcami, biegunką, wzdęciami, utratą wagi i niedoborami witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K). Przyczyną bywa PZT, resekcja trzustki, mukowiscydoza, celiakia czy cukrzyca. Leczenie opiera się na enzymach trzustkowych (PERT) i modyfikacji diety.

Nowotwory trzustki

Rak trzustki przez długi czas może nie dawać objawów lub manifestować się nieswoiście: bólem brzucha lub pleców, chudnięciem, żółtaczką, ciemnym moczem, osłabieniem. Czynnikami ryzyka są m.in. palenie, przewlekłe zapalenie trzustki, otyłość, cukrzyca, predyspozycje genetyczne. Rozpoznanie wymaga badań obrazowych (TK, MRCP, EUS) i często biopsji. Wczesne wykrycie istotnie poprawia rokowanie.

Torbiele i zmiany łagodne

Torbiele trzustki mogą być pozapalne (pseudotorbiele) lub nowotworowe. Często wykrywa się je przypadkowo w USG/TK. W zależności od typu wymagają obserwacji lub leczenia, czasem endoskopowo lub operacyjnie.

Kiedy udać się do lekarza — a kiedy na SOR?

Pilnie skontaktuj się z lekarzem rodzinnym lub gastroenterologiem, jeśli:

• Masz nawracające bóle w nadbrzuszu, zwłaszcza po tłustych posiłkach.
• Od dłuższego czasu występują wzdęcia, tłuste stolce, biegunki i chudniesz bez wyraźnej przyczyny.
• Pojawiła się nowa cukrzyca (zwłaszcza w wieku powyżej 50 lat) z towarzyszącym chudnięciem lub bólami brzucha.
• Masz żółte zabarwienie skóry i oczu, ciemny mocz, jasny stolec.

Wezwij pogotowie lub jedź na SOR, jeśli występuje którykolwiek z objawów alarmowych:

• Bardzo silny, nagły ból w górnej części brzucha, często promieniujący do pleców.
• Uporczywe wymioty, gorączka, przyspieszone tętno, znaczne osłabienie.
• Postępująca żółtaczka z nasilającym się bólem i gorączką.
• Objawy odwodnienia lub zapaść.

Te symptomy mogą wskazywać na ostre zapalenie trzustki lub inne pilne stany wymagające hospitalizacji.

Jakie badania oceniają trzustkę?

Diagnostyka obejmuje wywiad, badanie przedmiotowe oraz testy laboratoryjne i obrazowe. Dobór badań zależy od objawów i podejrzewanej choroby.

Badania laboratoryjne

• Lipaza, amylaza – podwyższone w ostrym zapaleniu trzustki (lipaza jest bardziej swoista i dłużej podwyższona).
• Glikemia na czczo, HbA1c – ocena gospodarki węglowodanowej.
• Próby wątrobowe (ALT, AST, ALP, GGTP, bilirubina) – pomocne przy żółtaczce i diagnostyce kamicy.
• CRP, morfologia – marker stanu zapalnego i nasilenia choroby.
• Elastaza-1 w kale – obniżona w niewydolności zewnątrzwydzielniczej trzustki.
• Badanie tłuszczu w kale – potwierdza zaburzenia wchłaniania tłuszczów.
• Trójglicerydy – ich znacznie podwyższone stężenie może wywołać OZT.
• CA 19-9 – marker nowotworowy używany pomocniczo; nie służy do badań przesiewowych.

Badania obrazowe

• USG jamy brzusznej – pierwsze, łatwo dostępne badanie; dobrze ocenia drogi żółciowe i kamicę, ale trzustka bywa słabo widoczna.
• Tomografia komputerowa (TK) – kluczowa w ostrych stanach i ocenie powikłań.
• Rezonans magnetyczny z cholangiopankreatografią (MRCP) – nieinwazyjnie ocenia przewody żółciowe i trzustkowe.
• Endosonografia (EUS) – bardzo czuła w wykrywaniu wczesnych zmian; pozwala pobrać materiał do badania (biopsja).
• ERCP – zabieg endoskopowy głównie terapeutyczny (np. usuwanie złogów), stosowany po kwalifikacji specjalistycznej.

O doborze badań decyduje lekarz, biorąc pod uwagę wskazania i bezpieczeństwo pacjenta.

Jak wygląda leczenie i postępowanie?

Ostre zapalenie trzustki

• Hospitalizacja w przypadku umiarkowanego i ciężkiego przebiegu.
• Nawadnianie dożylne, leczenie bólu, kontrola nudności, stopniowe żywienie.
• Leczenie przyczyny: np. usunięcie złogu w drogach żółciowych (ERCP), abstynencja alkoholowa, wyrównanie trójglicerydów.

Przewlekłe zapalenie trzustki i EPI

• Całkowita abstynencja od alkoholu oraz rzucenie palenia – spowalnia postęp choroby i zmniejsza ból.
• Enzymy trzustkowe (PERT) podczas posiłków – poprawiają trawienie i zmniejszają objawy.
• Dieta dopasowana indywidualnie: małe, częste posiłki, odpowiednia podaż białka i kalorii; ograniczenie tłuszczów przy niekontrolowanych objawach EPI.
• Suplementacja witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K) i mikroelementów, jeśli potwierdzone niedobory.
• Kontrola bólu – od leków przeciwbólowych po metody endoskopowe i zabiegowe przy zwężeniach przewodu.
• Monitorowanie glikemii – w razie cukrzycy leczenie wg zaleceń diabetologa.

Nowotwory trzustki

Leczenie prowadzi zespół wielodyscyplinarny (chirurg, onkolog, gastroenterolog, radiolog). W zależności od stopnia zaawansowania obejmuje chirurgię, chemioterapię, leczenie celowane, a także wsparcie żywieniowe i leczenie objawowe.

Czego nie robić na własną rękę

• Nie rozpoczynaj samodzielnie enzymów trzustkowych bez konsultacji (dawkowanie jest indywidualne).
• Unikaj „kuracji na oczyszczanie trzustki” i cud-diet; mogą zaszkodzić lub opóźnić diagnozę.
• Nie bagatelizuj silnego bólu i nawracających objawów – skontaktuj się z lekarzem.

Profilaktyka i domowe wsparcie pracy trzustki

• Alkohol – zero w przewlekłych chorobach trzustki; w populacji ogólnej: istotnie ograniczaj.
• Rzuć palenie – tytoń nasila zapalenie i zwiększa ryzyko raka trzustki.
• Dieta: pełnowartościowe białko, warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste; ogranicz tłuszcze trans i mocno przetworzoną żywność.
• Kontrola masy ciała i aktywność fizyczna – zmniejszają ryzyko kamicy żółciowej i zaburzeń lipidowych.
• Profil lipidowy i glikemia – okresowe badania przesiewowe, zwłaszcza przy obciążeniach rodzinnych.
• Kamica żółciowa – przy nawracających kolkach konsultacja w kierunku leczenia chirurgicznego (zapobiega nawrotom OZT).

Mity i fakty o trzustce

• Mit: „Trzustkę można oczyścić w tydzień ziołami.”
  Fakt: Nie ma wiarygodnych metod „oczyszczania”. Leczenie opiera się na rozpoznaniu przyczyny, diecie, farmakoterapii i czasem zabiegach.
• Mit: „Jak boli po prawej stronie, to na pewno wątroba, nie trzustka.”
  Fakt: Ból trzustki najczęściej jest w środkowym nadbrzuszu i może promieniować do pleców; lokalizacja bywa myląca.
• Mit: „Rak trzustki zawsze daje żółtaczkę.”
  Fakt: Żółtaczka jest częsta przy guzach głowy trzustki, ale nie występuje w każdej lokalizacji i na każdym etapie.
• Mit: „Podwyższona amylaza zawsze oznacza zapalenie trzustki.”
  Fakt: Amylaza może wzrastać także w innych chorobach; lipaza jest bardziej swoista.

FAQ: najczęstsze pytania o trzustkę

Gdzie boli trzustka?

Najczęściej w środkowym nadbrzuszu, czasem po lewej stronie, z promieniowaniem do pleców. Ból może nasilać się po posiłkach, szczególnie tłustych.

Czy ostre zapalenie trzustki zawsze jest spowodowane alkoholem?

Nie. Alkohol to częsta przyczyna, ale równie częsta jest kamica żółciowa. Inne to m.in. bardzo wysokie trójglicerydy, leki, urazy, rzadziej infekcje czy czynniki genetyczne.

Czy USG wykryje raka trzustki?

USG jest badaniem wstępnym i może wykazać niektóre zmiany, ale nie jest wystarczające do wykluczenia nowotworu. W razie podejrzeń wykonuje się TK, MRCP lub EUS i często biopsję.

Czy można brać enzymy trzustkowe bez recepty?

Nie zaleca się samodzielnego stosowania. Skuteczność zależy od dawki, składu, sposobu przyjmowania i rozpoznania. O doborze preparatu decyduje lekarz.

Kiedy tłuste stolce oznaczają problem z trzustką?

Jeśli są przewlekłe, obfite, trudne do spłukania, towarzyszą im wzdęcia i chudnięcie — zgłoś się do lekarza. Przyczyną może być EPI, ale także celiakia czy choroby dróg żółciowych.

Podsumowanie

Trzustka odpowiada za trawienie i utrzymanie prawidłowego poziomu cukru we krwi. Jej choroby mogą przez długi czas przebiegać skrycie, a ostre stany wymagają pilnej pomocy. Zwracaj uwagę na: ból w nadbrzuszu, tłuste stolce, niewyjaśnione chudnięcie, żółtaczkę oraz zaburzenia glikemii. Nie ignoruj sygnałów alarmowych — wcześnie przeprowadzona diagnostyka i leczenie zdecydowanie poprawiają rokowanie.

Materiał ma charakter edukacyjny i nie zastępuje porady lekarskiej. Jeśli podejrzewasz u siebie problemy z trzustką, umów się na konsultację z lekarzem rodzinnym lub gastroenterologiem.