Dlaczego hormony są ważne u mężczyzn?

Hormony to przekaźniki chemiczne regulujące niemal każdy aspekt funkcjonowania organizmu. U mężczyzn najważniejszą rolę odgrywają:

• Testosteron – wpływa na libido, erekcję, płodność (produkcję plemników), siłę i masę mięśniową, gęstość kości, poziom energii, samopoczucie oraz dystrybucję tkanki tłuszczowej.
• Hormony przysadki (LH, FSH) – sterują produkcją testosteronu i dojrzewaniem plemników w jądrach.
• Prolaktyna – w nadmiarze może obniżać libido i zaburzać erekcję, hamując oś podwzgórze–przysadka–gonady.
• Estradiol (E2) – u mężczyzn powstaje z testosteronu; wpływa na gęstość kości, libido i metabolizm wody, a jego nadmiar sprzyja ginekomastii.
• Hormony tarczycy (TSH, FT4, FT3) – regulują tempo przemiany materii, nastrój, koncentrację i poziom energii; wpływają także pośrednio na testosteron (przez SHBG).
• Kortyzol i hormony nadnerczy – odpowiadają za reakcję na stres, poziom glukozy i ciśnienie; zaburzenia mogą skutkować osłabieniem, tyciem lub utratą masy ciała, wahaniami nastroju.

Zrozumienie współdziałania tych układów pomaga lepiej dobrać badania i trafnie zinterpretować wyniki.

Kiedy wykonać badania hormonalne?

Badania hormonalne warto rozważyć, gdy pojawiają się objawy lub okoliczności sugerujące zaburzenia gospodarki hormonalnej. Do najczęstszych należą:

• spadek libido, zaburzenia erekcji, spadek porannych erekcji;
• niepłodność partnerska, słabe parametry nasienia, poronienia nawracające w związku;
• przewlekłe zmęczenie, spadek wydolności, trudności z redukcją masy ciała, otyłość brzuszna;
• spadek masy i siły mięśniowej, bóle lub osłabienie kości (osteopenia, złamania niskoenergetyczne);
• wahania nastroju, obniżony nastrój, drażliwość, problemy ze snem i koncentracją;
• ginekomastia (powiększenie gruczołów piersiowych), tkliwość piersi;
• zaburzenia owłosienia, trądzik, nasilone wypadanie włosów;
• choroby przewlekłe: cukrzyca typu 2, insulinooporność, zespół metaboliczny, nadciśnienie, przewlekłe choroby wątroby lub nerek, obturacyjny bezdech senny;
• przyjmowanie leków wpływających na hormony (glikokortykosteroidy, opioidy, antyandrogeny, finasteryd/dutasteryd, niektóre leki psychiatryczne, sterydy anaboliczne) lub ich nadużywanie w przeszłości;
• urazy, operacje, chemioterapia/radioterapia okolicy jąder lub przysadki;
• opóźnione dojrzewanie płciowe u nastolatków lub cechy hipogonadyzmu w młodym wieku.

U mężczyzn po 40.–50. roku życia ryzyko niedoboru testosteronu rośnie, ale rutynowe „przesiewowe” badanie bez objawów nie jest zwykle zalecane. Decyzję najlepiej podjąć po krótkiej konsultacji z lekarzem, dietetykiem klinicznym lub andrologiem.

Jak przygotować się do badań?

• Pora pobrania: testosteron, LH, FSH, prolaktynę, kortyzol oznaczaj rano (około 7:00–10:00). Testosteron warto powtórzyć w dwóch niezależnych porankach.
• Bycie na czczo: zalecane (8–12 godzin), szczególnie przy jednoczesnym badaniu glukozy, insuliny, lipidogramu.
• Wysiłek i stres: unikaj intensywnego treningu, sauny, współżycia i silnego stresu 24 godziny przed pobraniem (przekłamują m.in. prolaktynę, kortyzol, testosteron).
• Alkohol i używki: zrezygnuj z alkoholu i marihuany 24–48 godzin przed badaniem. Ogranicz kofeinę w dniu pobrania.
• Leki i suplementy: poinformuj lekarza o wszystkich preparatach. Biotyna (wysokie dawki w suplementach „na włosy”) może zaburzać część immunoanaliz – odstaw 24–48 godzin przed badaniem po konsultacji. Nie odstawiaj leków przewlekłych bez uzgodnienia.
• Choroba ostra: infekcje i gorączka zmieniają poziomy hormonów; jeśli to możliwe, poczekaj 2–3 tygodnie od wyzdrowienia.
• Laboratorium: korzystaj z jednego, wiarygodnego laboratorium – metody oznaczeń i normy mogą się różnić.

Podstawowe badania hormonalne u mężczyzn

1) Testosteron całkowity

To pierwsze i najważniejsze badanie w ocenie androgennych funkcji jąder. Oznaczamy je rano, na czczo, najlepiej dwukrotnie w oddzielne dni. Niskie wartości powinny być potwierdzone powtórnym pomiarem i interpretowane wraz z objawami.

Na poziom testosteronu wpływa wiek, otyłość, choroby przewlekłe, sen, alkohol, intensywny trening, leki (np. opioidy, glikokortykosteroidy). Przy granicznych wynikach przydatne jest oznaczenie SHBG i obliczenie testosteronu wolnego.

2) SHBG i testosteron wolny (obliczeniowy)

SHBG (globulina wiążąca hormony płciowe) transportuje testosteron we krwi i ogranicza jego dostępność dla tkanek. Gdy SHBG jest wysokie (np. nadczynność tarczycy, choroby wątroby, niedobór androgenów, HIV, wiek), testosteron całkowity może wyglądać „dobrze”, a jednak aktywna frakcja jest niska. Przy niskim SHBG (otyłość, insulinooporność, niedoczynność tarczycy) bywa odwrotnie.

Testosteron wolny najlepiej ocenić poprzez obliczenie na podstawie testosteronu całkowitego, SHBG i albuminy (tzw. kalkulator Vermeulena). Bezpośrednie immunoanalizy wolnego testosteronu są mniej wiarygodne poza metodą dializy równowagowej (zwykle niedostępnej rutynowo).

3) LH i FSH

Hormony przysadki „sterujące” jądrami. Pomagają odróżnić przyczyny niedoboru testosteronu:

• Wysokie LH/FSH + niskie T – pierwotny hipogonadyzm (uszkodzenie jąder: zespół Klinefeltera, zapalenie jąder, przebyta chemioterapia, skręt jądra, uraz).
• Niskie/normalne LH/FSH + niskie T – wtórny hipogonadyzm (problem w podwzgórzu/przysadce, hiperprolaktynemia, otyłość, przewlekłe choroby, leki, bezdech senny).

4) Prolaktyna

Podwyższona prolaktyna obniża libido i pogarsza erekcję. Jej wzrost bywa fizjologiczny (sen, stres, wysiłek, stosunek, ucisk żyły podczas pobrania). Dlatego przy lekkim podwyższeniu warto powtórzyć pomiar po odpoczynku. Utrzymująca się wyraźna hiperprolaktynemia może wskazywać na gruczolaka przysadki (prolactinoma) – wymaga dalszej diagnostyki. Poproś o ocenę makroprolaktyny, aby wykluczyć nieaktywną biologicznie frakcję, która sztucznie zawyża wynik.

5) Estradiol (E2)

Choć kojarzony z kobietami, ma znaczenie także u mężczyzn: wpływa na libido i zdrowie kości. Otyłość zwiększa aromatyzację testosteronu do estradiolu, sprzyjając ginekomastii i niższemu T. Przy niskich stężeniach E2 u mężczyzn najbardziej wiarygodne są oznaczenia LC–MS/MS (chromatografia/tandemowa spektrometria mas), jeśli dostępne.

6) DHT (dihydrotestosteron)

Aktywny metabolit testosteronu, istotny dla libido i owłosienia. Badanie przydatne m.in. przy stosowaniu finasterydu/dutasterydu, zaburzeniach erekcji opornych na leczenie lub w diagnostyce rzadkich defektów 5α-reduktazy. Nie jest testem pierwszego wyboru.

Dodatkowe badania w zależności od objawów

Hormony tarczycy: TSH, FT4, FT3

Przy zmęczeniu, przyroście/utratcie wagi, wahaniach nastroju, nadmiernej senności lub niepokoju, zaburzeniach termiki ciała – sprawdź tarczycę. TSH jest testem przesiewowym; FT4 i FT3 pomagają doprecyzować diagnozę. Nadczynność podnosi SHBG i może „maskować” niski wolny testosteron, a niedoczynność obniża libido i nastrój.

Kortyzol i oś nadnerczowa

Wstępnie oznacza się kortyzol poranny (ok. 8:00) i niekiedy ACTH. Podejrzenie choroby Cushinga (otyłość centralna, rozstępy, nadciśnienie, osłabienie mięśni, cukrzyca) potwierdza się testami: dobowy wolny kortyzol w moczu, test hamowania 1 mg deksametazonu, ślinowy kortyzol nocny. Przy podejrzeniu niedoczynności nadnerczy (osłabienie, spadek ciśnienia, hiponatremia) wykonuje się test stymulacji ACTH.

DHEA-S

Siarczan dehydroepiandrosteronu to marker androgenów nadnerczowych. Może pomóc różnicować źródło nadmiaru/niedoboru androgenów, ocenić rezerwę nadnerczową i bywa użyteczny przy zaburzeniach libido lub przewlekłym zmęczeniu. Bardzo wysokie wartości wymagają wykluczenia rzadkich guzów nadnerczy lub wrodzonych zaburzeń steroidogenezy.

IGF-1 i hormon wzrostu (GH)

IGF-1 jest stabilnym markerem aktywności GH. Wskazany przy podejrzeniu akromegalii (powiększenie dłoni/stóp, rysy twarzy, chrapanie, nadciśnienie, cukrzyca) lub niedoboru GH (po uszkodzeniu przysadki). Nie jest badaniem rutynowym u zdrowych mężczyzn bez objawów.

Insulina i glukoza, HOMA-IR

Insulina, choć niekiedy pomijana w „hormonalnych” panelach, to kluczowy hormon metaboliczny. Insulinooporność obniża SHBG i sprzyja niższemu wolnemu testosteronowi. Warto wykonać glukozę na czczo, insulinę oraz rozważyć HOMA-IR i HbA1c przy objawach zespołu metabolicznego.

Inhibina B i AMH w diagnostyce płodności

U mężczyzn z niepłodnością inhibina B może ocenić czynność komórek Sertoliego i spermatogenezę, uzupełniając FSH i wynik badania nasienia. AMH u dorosłych mężczyzn ma ograniczone znaczenie kliniczne.

Uwaga: często zlecane równolegle, choć niehormonalne, są badania jak lipidogram, witamina D oraz PSA (marker prostaty) – pomagają w całościowej ocenie ryzyka sercowo-naczyniowego i stanu zdrowia.

Jak interpretować wyniki: praktyczne wskazówki

Interpretacja wyników wymaga zestawienia liczb z objawami, wiekiem, lekami i chorobami współistniejącymi. Kilka kluczowych zasad:

• Zawsze patrz na objawy. Liczby bez kontekstu bywają mylące. Subklinicznie niski testosteron u bezobjawowego mężczyzny nie musi oznaczać choroby.
• Potwierdzaj niskie T dwukrotnie rano. Jednorazowy, granicznie niski wynik nie stanowi podstawy do rozpoznań ani leczenia.
• Oceń LH/FSH. Pomagają rozróżnić przyczynę (pierwotną vs wtórną) niedoboru testosteronu.
• Weź pod uwagę SHBG. Wysokie SHBG może „maskować” niedobór wolnego testosteronu, a niskie – odwrotnie.
• Prolaktyna: powtórz przy lekkim wzroście i oceń makroprolaktynę. Gdy prolaktyna jest bardzo wysoka lub towarzyszą objawy ucisku (ból głowy, zaburzenia widzenia), konieczna pilna konsultacja endokrynologiczna i zwykle MRI przysadki.
• Estradiol rośnie w otyłości i chorobach wątroby. Wysoki E2 przy niskim T i otyłości to częsty „odwracalny” wzorzec – redukcja masy ciała często poprawia profil hormonalny.
• Tarczyca wpływa na nastrój, energię i pośrednio na androgeny. Nieprawidłowe TSH potwierdź powtórnie i w razie potrzeby poszerzaj diagnostykę.
• Kortyzol jest hormonem „stresu” – nie diagnozuje się na podstawie jednego wyniku z krwi. Korzysta się z testów dynamicznych i oceny dobowych rytmów.

Algorytm w pigułce

• Niskie T + wysokie LH/FSH: pierwotny hipogonadyzm. Ocena jąder, kariotyp (np. Klinefelter), przebyte infekcje/urazy, ewentualnie skierowanie do androloga.
• Niskie T + niskie/normalne LH/FSH: wtórny hipogonadyzm. Sprawdź prolaktynę, choroby przewlekłe, leki (opioidy, glikokortykosteroidy), otyłość, bezdech senny; rozważ MRI przysadki przy ciężkim niedoborze lub hiperprolaktynemii.
• Objawy przy „normie” T: oceń SHBG i oblicz FT; rozważ tarczycę, depresję, sen (bezdech), niedobory żywieniowe, infekcje przewlekłe, stan zapalny.

Decyzję o leczeniu (np. terapii testosteronem) podejmuje się na podstawie całości obrazu klinicznego, zwykle po co najmniej dwóch niskich porannych wynikach i po wykluczeniu przyczyn odwracalnych.

Badania hormonalne a wiek mężczyzny

• Nastolatkowie/młodzi dorośli: diagnostyka zaburzeń dojrzewania, wrodzonych defektów hormonalnych, powikłań po urazach jąder/przysadki. Ocenia się T, LH/FSH, czasem estradiol, prolaktynę, tarczycę.
• 20–40 lat: najczęściej badania z powodu płodności, libido, zaburzeń erekcji, przewlekłego zmęczenia, otyłości. Kluczowy panel: T, SHBG/FT, LH/FSH, prolaktyna, estradiol; plus metabolika.
• Po 40.–50. roku życia: rośnie odsetek mężczyzn z objawowym niedoborem testosteronu (LOH). Warto uwzględnić tarczycę, glukozę, lipidogram, witaminę D. Badania wykonuje się przy objawach – rutynowy „screening” bezobjawowy nie jest standardem.

Koszt, refundacja i gdzie wykonać badania

W Polsce większość badań hormonalnych można wykonać komercyjnie w laboratoriach sieciowych lub szpitalnych. Ceny orientacyjne (mogą się różnić): testosteron całkowity 40–80 zł, SHBG 50–100 zł, LH/FSH 30–60 zł każde, prolaktyna 25–50 zł, estradiol 35–70 zł, TSH 25–40 zł, FT4/FT3 30–60 zł każde, kortyzol 30–60 zł, DHEA-S 40–80 zł, IGF‑1 80–150 zł. Niektóre badania są refundowane ze skierowaniem od lekarza (NFZ). Wybieraj laboratoria z dobrą kontrolą jakości; jeśli to możliwe, trzymaj się jednego ośrodka dla porównań w czasie.

Najczęstsze błędy i pułapki

• Oznaczanie testosteronu po południu lub po intensywnym treningu – ryzyko fałszywie niskich wartości.
• Wyciąganie wniosków z jednego, granicznego wyniku bez powtórzenia i bez oceny SHBG.
• Używanie słabo specyficznych immunoanaliz przy niskim estradiolu – jeśli to możliwe, wybierz LC–MS/MS.
• Ignorowanie wpływu leków (opioidy, glikokortykosteroidy, finasteryd, SSRI, antypsychotyki) na wyniki i objawy.
• Niezwracanie uwagi na makroprolaktynę – może niepotrzebnie „straszyć” wysoką prolaktyną.
• Wysokie dawki biotyny przed pobraniem – zakłócenia w immunoanalizach.
• Diagnozowanie zespołu Cushinga na podstawie pojedynczego kortyzolu z krwi – potrzebne są testy potwierdzające.
• Brak oceny snu i bezdechu sennego – częsta, odwracalna przyczyna hipogonadyzmu wtórnego i zmęczenia.

Jak często powtarzać badania?

• Bez leczenia, z łagodnymi objawami: zwykle wystarczy kontrola po 3–6 miesiącach z modyfikacją stylu życia (sen, masa ciała, aktywność, alkohol).
• Po wykryciu nieprawidłowości: częstotliwość ustala lekarz; przykładowo, przy hiperprolaktynemii – co 3–6 miesięcy; przy subklinicznej niedoczynności tarczycy – co 6–12 miesięcy.
• W trakcie terapii testosteronem lub tarczycą: kontrole według schematu specjalisty (częściej na początku, potem co 3–6 miesięcy), wraz z bezpieczeństwem terapii.

Proponowane pakiety badań: od czego zacząć?

Pakiet podstawowy (mężczyzna z objawami niskiego libido/zmęczenia)

• Testosteron całkowity (rano) – 2 razy w różne dni
• SHBG + albumina (do wyliczenia FT)
• LH, FSH
• Prolaktyna (z ewentualną oceną makroprolaktyny)
• Estradiol (preferencyjnie LC–MS/MS)

Pakiet rozszerzony (przy objawach towarzyszących/metabolicznych)

• TSH, FT4 (ew. FT3)
• Kortyzol poranny (+ ACTH, jeśli zaleci lekarz)
• DHEA‑S
• Glukoza na czczo, insulina na czczo, HbA1c, lipidogram
• Witamina D (25(OH)D)

Pakiet płodności

• LH, FSH, testosteron całkowity + SHBG (FT)
• Prolaktyna, estradiol
• Inhibina B
• Badanie nasienia (parametry spermiogramu)

Dobór konkretnych badań powinien uwzględniać objawy, wiek i leki. Jeśli masz wątpliwości – skonsultuj plan z lekarzem.

FAQ: Najczęściej zadawane pytania

Czy każdy mężczyzna powinien rutynowo badać testosteron?

Nie. Zaleca się badanie przy objawach sugerujących niedobór androgenów lub w grupach ryzyka (otyłość, cukrzyca typu 2, przewlekłe choroby, bezdech senny). U bezobjawowych – decyzja indywidualna.

Jaka pora jest najlepsza do oznaczenia testosteronu?

Rano, między 7:00 a 10:00, na czczo. Warto wykonać dwa pomiary w różne dni.

Czy można ćwiczyć dzień przed badaniami hormonalnymi?

Lekki ruch jest OK, ale intensywny trening, sauna i nocne niedosypianie mogą zafałszować wyniki (zwłaszcza prolaktynę i kortyzol). Lepiej unikać ich 24 godziny przed pobraniem.

Czy finasteryd obniża wynik DHT i wpływa na libido?

Tak. Finasteryd/dutasteryd hamuje 5α-reduktazę, obniżając DHT. U części mężczyzn może to wpływać na libido i samopoczucie. Decyzje o leczeniu i ewentualnej przerwie podejmuj wyłącznie z lekarzem.

Co zrobić przy lekko podwyższonej prolaktynie?

Powtórz badanie w spokojnych warunkach, rano, po 15–20 minutach odpoczynku. Poproś o ocenę makroprolaktyny. Jeśli utrzymuje się istotnie podwyższona lub występują objawy (ból głowy, zaburzenia widzenia) – pilna wizyta u endokrynologa.

Czy da się „naturalnie” podnieść testosteron?

Tak, w wielu przypadkach: redukcja tkanki tłuszczowej, higiena snu, trening oporowy (z umiarem), ograniczenie alkoholu, rzucenie palenia, leczenie bezdechu sennego. Uporządkowanie metaboliki często poprawia T i E2.

Czy estradiol u mężczyzny też trzeba badać?

Tak, zwłaszcza przy ginekomastii, otyłości, obniżonym libido lub w trakcie leczenia testosteronem. Pamiętaj o jakości metody (LC–MS/MS, jeśli dostępna).