Jakie badania zrobić, gdy podejrzewasz infekcję Candida sp.? Ekspercki, praktyczny przewodnik
Infekcje wywołane przez drożdżaki z rodzaju Candida należą do najczęstszych zakażeń grzybiczych u ludzi. Mogą dotyczyć błon śluzowych (np. pochwy, jamy ustnej), skóry, paznokci, a w określonych sytuacjach – mieć przebieg inwazyjny (np. kandyemia). Ten przewodnik wyjaśnia, jakie badania mają sens w konkretnej sytuacji, jak się do nich przygotować oraz jak rozumieć wyniki. Znajdziesz tu również częste mity i pułapki diagnostyczne.
Candida – fakty i mity
Candida to rodzaj drożdżaków, które naturalnie kolonizują skórę i błony śluzowe przewodu pokarmowego oraz narządów płciowych. Najczęstszy gatunek chorobotwórczy to Candida albicans, ale zakażenia mogą wywoływać również m.in. C. glabrata, C. parapsilosis, C. tropicalis czy wielolekooporna C. auris.
Warto odróżnić kolonizację (obecność grzyba bez objawów) od zakażenia (objawy kliniczne i reakcja zapalna). Sama obecność Candida w wymazie lub posiewie – bez typowych dolegliwości – nie musi oznaczać choroby i zwykle nie wymaga leczenia.
Mit: „Przewlekła ogólnoustrojowa kandydoza” u zdrowych, immunokompetentnych osób jest częstą przyczyną niespecyficznych objawów (zmęczenie, mgła mózgowa, bóle brzucha). Fakt: U osób z prawidłową odpornością uogólnione zakażenia Candida są rzadkie. Niespecyficzne dolegliwości mają zwykle inne podłoże. Diagnostyka powinna wynikać z objawów i czynników ryzyka, a nie z przypadkowych dodatnich posiewów czy wyników „testów alternatywnych”.
Kiedy warto zrobić badania w kierunku Candida?
Badania mają sens, gdy:
- Masz objawy miejscowe sugerujące kandydozę: świąd i pieczenie sromu/pochwy, serowate upławy, bolesność przy współżyciu; pleśniawki w jamie ustnej; rumień i pękanie w kącikach ust; zaczerwienione, macerujące się, złuszczające ogniska w fałdach skórnych; przewlekła onycholiza i zgrubienie paznokci.
- Objawy nie ustępują po leczeniu empirycznym lub nawracają (≥4 epizody/rok w przypadku kandydozy sromowo-pochwowej).
- Istnieją czynniki ryzyka cięższego przebiegu: ciąża, cukrzyca, immunosupresja, HIV z niskim CD4, chemioterapia, neutropenia, niedawne antybiotykoterapia, cewnik naczyniowy/moczowy, zabiegi chirurgiczne, hospitalizacja na OIT.
- Podejrzewasz zakażenie inwazyjne: gorączka bez uchwytnego źródła u osoby z ryzykiem, kliniczne cechy sepsy, dodatnie markery grzybicze, zakażenie w miejscu cewnika, zapalenie wsierdzia lub gałki ocznej.
Rodzaje badań: które wybrać w konkretnej sytuacji
Zakażenia miejscowe (pochwa/srom, jama ustna, skóra, paznokcie)
W większości zakażeń błon śluzowych i skóry rozpoznanie opiera się na obrazie klinicznym i potwierdzeniu laboratoryjnym z materiału pobranego z miejsca zmienionego chorobowo.
Najczęstsze badania
- Wymaz + preparat bezpośredni (KOH/NaCl, barwienie Grama)
- Co wykrywa: drożdżaki, pączkujące komórki i/lub pseudostrzępki/strzępki.
- Zalety: szybka informacja (czasem „od ręki”), niska cena.
- Ograniczenia: czułość umiarkowana, zależna od jakości pobrania i doświadczenia.
- Posiew mykologiczny (np. podłoże Sabourauda, CHROMagar Candida)
- Co wykrywa: wzrost Candida, często wstępna identyfikacja gatunku na podłożach chromogennych.
- Zalety: wysoka swoistość; umożliwia dalsze testy lekooporności.
- Ograniczenia: czas oczekiwania 2–5 dni; możliwa kolonizacja bez zakażenia.
- Identyfikacja gatunkowa (MALDI-TOF, testy biochemiczne) i/lub PCR
- Co wykrywa: dokładny gatunek Candida; PCR może wykryć materiał genetyczny bez hodowli.
- Zalety: szybka i precyzyjna identyfikacja, ważna przy nawrotach i nieskuteczności leczenia.
- Ograniczenia: dostępność i koszt; PCR może wykrywać także kolonizację.
- Badanie w kierunku oporności na leki przeciwgrzybicze (AFST: EUCAST/CLSI, Etest)
- Kiedy: w nawrotach, w razie podejrzenia gatunków o naturalnej lub nabytej oporności (C. glabrata, C. krusei), po niepowodzeniu leczenia.
Specyfika dla poszczególnych lokalizacji
Kandydoza sromowo-pochwowa (VVC)
- Co wykonać: wymaz z pochwy/sromu do mikroskopii i posiewu; ewentualnie testy NAAT (multiplex) w panelach „vaginitis”.
- Kiedy konieczny posiew: przy nawrotach (≥4/rok), ciężkim przebiegu, ciąży, cukrzycy, podejrzeniu gatunków nie-albicans, braku poprawy po leczeniu.
- Dodatkowo: pomiar pH pochwy – w kandydozie zwykle prawidłowe (≤4,5), co pomaga odróżnić bakteryjną waginozę i rzęsistkowicę.
Kandydoza jamy ustnej
- Rozpoznanie często kliniczne. Potwierdzenie: wymaz z błony śluzowej do KOH/Grama i posiewu; u nosicieli protez – również wymaz z protezy.
- Rozważ badania w kierunku stanów predysponujących (np. niedobory odporności, kserostomia, nieprawidłowo dopasowane protezy, palenie).
Skóra i fałdy skórne (intertrigo), kąciki ust, paznokcie
- Materiał: zeskrobiny ze zmian, wymaz spod fałdów, skrawek paznokcia; preparat KOH, posiew, identyfikacja gatunku.
- Różnicowanie: dermatofity, bakteryjne nadkażenia, łuszczyca, wyprysk.
Podejrzenie zakażenia inwazyjnego (kandyemia, inwazyjna kandydoza)
To stan potencjalnie zagrażający życiu, typowy dla pacjentów hospitalizowanych, po zabiegach, z immunosupresją. Diagnostyka powinna być szybka i wielokierunkowa.
Kluczowe badania
- Posiewy krwi
- Co wykrywa: żywe drożdżaki we krwi (złoty standard).
- Wskazówki: pobierz odpowiednią liczbę zestawów i objętość krwi; najlepiej przed antymykotykami. Czułość nie jest stuprocentowa.
- 1,3-beta-D-glukan (BDG) w surowicy
- Co wykrywa: składnik ściany komórkowej wielu grzybów (w tym Candida; nie wykrywa Cryptococcus i Mucorales).
- Zalety: wysoka czułość jako test przesiewowy; ujemny wynik wspiera wykluczenie inwazyjnej grzybicy.
- Ograniczenia: wynik dodatni nieswoisty – możliwe fałszywe dodatnie (hemodializa, niektóre antybiotyki, ciężka mukozitis, immunoglobuliny, transfuzje, opatrunki z gazy).
- Mannan/antymannan w surowicy (jeśli dostępne)
- Połączenie antygenu i przeciwciał może poprawić czułość, ale użyteczność zależy od laboratorium.
- Testy molekularne bezpośrednio z krwi (np. PCR panele sepsy, T2Candida)
- W niektórych ośrodkach przyspieszają rozpoznanie i dobór terapii, szczególnie gdy posiewy są ujemne.
- Posiewy z innych jałowych miejsc (płyn z jamy brzusznej, płyn mózgowo-rdzeniowy, biopsje)
- Zależnie od objawów i lokalizacji ognisk (np. zapalenie otrzewnej, zakażenia pooperacyjne).
Badania obrazowe i konsultacje
- USG/CT jamy brzusznej przy podejrzeniu ognisk (wątroba, śledziona, przestrzeń zaotrzewnowa).
- Echokardiografia przy ryzyku zapalenia wsierdzia.
- Badanie okulistyczne dna oka (szczególnie przy dodatnich posiewach krwi).
W przypadku podejrzenia lub rozpoznania kandyemii dobór terapii i decyzje o usunięciu cewników naczyniowych wymagają pilnej konsultacji specjalistycznej i najnowszych wytycznych (np. IDSA/ESCMID).
Candida w moczu (kandiduria): kiedy badania mają znaczenie
Obecność Candida w moczu jest częsta u osób z cewnikiem, cukrzycą, po antybiotykach. Zazwyczaj oznacza kolonizację, nie zakażenie.
- Badania: posiew moczu z ocenia ilościowej; badanie ogólne moczu (leukocyturia).
- Kiedy traktować serio: objawy zapalenia układu moczowego, planowane zabiegi urologiczne, pacjenci wysokiego ryzyka (ciąża, neutropenia, przeszczep).
- Co dalej: w kolonizacji bez objawów najważniejsze jest usunięcie/zmiana cewnika; antymykotyki nie są rutynowo wskazane.
Candida w kale – kiedy nie robić badań
Nie zaleca się wykonywania rutynowych posiewów kału lub testów PCR na Candida w diagnostyce nieswoistych objawów jelitowych u osób immunokompetentnych. Obecność Candida w kale odzwierciedla fizjologiczną kolonizację i nie diagnozuje „kandydozy ogólnoustrojowej” ani „przerostu Candida”. Leczenie na tej podstawie często jest zbędne i nieskuteczne.
Wyjątki dotyczą wysoce wyspecjalizowanych sytuacji klinicznych (np. ciężka immunosupresja), gdzie decyzję o badaniach podejmuje specjalista chorób zakaźnych/hematolog.
Identyfikacja gatunkowa i lekooporność: dlaczego to ważne
Nie wszystkie gatunki Candida reagują tak samo na leki. Przykłady:
- C. albicans – zwykle wrażliwa na azole (np. flukonazol), choć rośnie odsetek oporności lokalnie.
- C. glabrata – często zmniejszona wrażliwość na flukonazol; może wymagać echinokandyn.
- C. krusei – naturalnie oporna na flukonazol.
- C. auris – często wielolekooporna; wymaga specjalnych procedur kontroli zakażeń i doboru leczenia wg lekowrażliwości.
U pacjentów z nawrotami, nieskutecznością leczenia lub ciężkim przebiegiem warto wykonać identyfikację gatunku i badanie lekowrażliwości. To pozwala dobrać skuteczną terapię i zmniejszyć ryzyko nawrotów.
Jak przygotować się do badań?
- Wymaz z pochwy/sromu
- Unikaj irygacji, globulek, kremów dopochwowych i probiotyków przez 48–72 godziny przed badaniem.
- Wstrzymaj się od współżycia 24–48 godzin przed pobraniem.
- Najlepiej pobierać poza krwawieniem miesiączkowym (chyba że lekarz zaleci inaczej).
- Wymaz z jamy ustnej
- Nie jedz, nie pij i nie myj zębów przez ok. 2–3 godziny przed badaniem.
- Wyjmij protezy przed pobraniem; czasem pobiera się także wymaz z protezy.
- Skóra/paznokcie
- Nie stosuj miejscowych leków/maści przez 48–72 godziny przed pobraniem.
- Nie maluj paznokci; nie obcinaj ich tuż przed badaniem.
- Mocz
- Średni strumień poranny, po dokładnej toalecie, do jałowego pojemnika; u cewnikowanych – zgodnie z instrukcją personelu.
- Krew
- Posiewy pobiera się aseptycznie, zwykle przed podaniem antymykotyków; liczba butelek i objętość zgodnie z protokołem.
Zawsze stosuj się do zaleceń laboratorium/lekarza – poprawia to czułość badań i wiarygodność wyników.
Jak interpretować wyniki? Najczęstsze pułapki
- Kolonizacja vs zakażenie: dodatni posiew bez objawów to często kolonizacja. Leczenie jest wskazane, gdy są zgodne objawy kliniczne, cechy zapalenia, czynnik ryzyka powikłań lub zakażenie dotyczy jałowej lokalizacji.
- Fałszywe dodatnie BDG: hemodializa, transfuzje, antybiotyki (niektóre beta-laktamy), IVIG, ciężkie uszkodzenie śluzówek; interpretuj w kontekście klinicznym i innych testów.
- Ujemne posiewy nie wykluczają zakażenia inwazyjnego: rozważ testy molekularne i BDG, a także ocenę ognisk w obrazowaniu.
- „Dysbioza” i testy IgG na pokarmy nie diagnozują kandydozy i nie powinny być podstawą leczenia przeciwgrzybiczego.
- Domowe testy pH pochwy mogą sugerować bakteryjną waginozę, ale nie potwierdzają/wykluczają kandydozy – wymagają weryfikacji.
- Partner seksualny: rutynowe badania/leczenie partnera nie są konieczne przy VVC, chyba że ma objawy (np. balanitis).
W razie wątpliwości co do znaczenia wyniku skonsultuj się z lekarzem, najlepiej z doświadczeniem w chorobach zakaźnych, ginekologii lub dermatologii – zależnie od lokalizacji problemu.
Najczęstsze pytania (FAQ)
Czy mogę leczyć kandydozę „w ciemno” bez badań?
Przy typowych objawach VVC lub pleśniawek lekarz może rozważyć leczenie empiryczne. Jeśli jednak objawy nawracają, są nietypowe, ciężkie lub nie ma poprawy – wykonaj badania (wymaz, posiew, identyfikacja gatunku, ewentualnie lekowrażliwość).
Czy badanie krwi „na Candida” ma sens przy swędzeniu pochwy?
Nie. W kandydozie miejscowej podstawą jest badanie miejscowe (wymaz, posiew). Badania krwi (BDG, mannan) dotyczą podejrzeń zakażenia inwazyjnego, nie miejscowego świądu.
Mam dodatni posiew Candida z moczu, ale nie mam objawów. Co robić?
U większości osób to kolonizacja. Leczenie nie jest potrzebne, chyba że jesteś w grupie ryzyka lub planowany jest zabieg urologiczny. Skonsultuj wymianę/usunięcie cewnika, jeśli jest założony.
Czy dieta i probiotyki wyleczą „przerost Candida” w jelitach?
Nie ma wiarygodnych dowodów, że u immunokompetentnych osób niespecyficzne objawy jelitowe wynikają z „przerostu Candida”. Kluczowa jest diagnostyka przyczyny dolegliwości. Probiotyki mogą pomagać w redukcji nawrotów w niektórych sytuacjach, ale nie zastępują rozpoznania i leczenia przyczynowego.
Kiedy robić badania na lekooporność?
Przy nawrotach, braku odpowiedzi na leczenie, ciężkim przebiegu, w ciąży/chorobach współistniejących lub gdy podejrzewasz gatunek nie-albicans. Wynik pomaga dobrać skuteczny lek.
Czy Candida może powodować zapalenie zatok, stawów lub przewlekły kaszel?
U osób z prawidłową odpornością – bardzo rzadko. Takie rozpoznania wymagają twardych dowodów (posiew/biopsja z jałowej lokalizacji, obrazowanie) i zwykle dotyczą osób z zaburzeniami odporności, po zabiegach lub z protezami.
Podsumowanie: jakie badania na Candida wybrać?
- Przy objawach miejscowych: wymaz z miejsca zmienionego chorobowo → preparat bezpośredni + posiew → identyfikacja gatunku; rozważ test lekowrażliwości przy nawrotach/oporności.
- Przy podejrzeniu zakażenia inwazyjnego: posiewy krwi (i z jałowych miejsc), BDG/mannan, rozważ testy molekularne; wykonaj odpowiednie obrazowanie i konsultacje.
- Przy kandidurii: posiew moczu, oceniaj objawy i czynniki ryzyka; najpierw usuń/zmień cewnik; nie lecz kolonizacji bez wskazań.
- Nie wykonuj rutynowo badań kału na Candida w celu diagnostyki „przerostu” u osób zdrowych immunologicznie.
Dobór badań zależy od lokalizacji objawów i czynników ryzyka. W razie wątpliwości skonsultuj się z lekarzem, który pomoże zaplanować sensowną i skuteczną diagnostykę.
Źródła zaleceń i dalsze informacje: .