Objawy osteoporozy i kiedy zacząć diagnostykę

Osteoporoza to choroba, w której spada gęstość mineralna i jakość kości, co zwiększa skłonność do złamań. Wczesne stadia zwykle nie bolą. Warto zgłosić się na badania, jeśli:

• doszło do złamania niskoenergetycznego (np. upadek z wysokości własnego ciała), szczególnie szyjki kości udowej, kręgosłupa, nadgarstka czy bliższego końca kości ramiennej,
• pojawia się nagły ból pleców bez wyraźnej przyczyny, postępująca kifoza („zaokrąglone” plecy) lub utrata wzrostu ≥2 cm,
• masz wiek ≥65 lat (kobiety) lub ≥70 lat (mężczyźni), nawet bez objawów,
• jesteś po menopauzie i/lub masz niski BMI (<20–21 kg/m²),
• przyjmujesz przewlekle glikokortykosteroidy (np. prednizon ≥5 mg/d przez ≥3 miesiące),
• palisz papierosy, nadużywasz alkoholu (≥3 jednostki/dobę), mało się ruszasz, masz dietę ubogą w wapń i witaminę D,
• stwierdzono choroby zwiększające ryzyko: reumatoidalne zapalenie stawów, nadczynność tarczycy/przytarczyc, cukrzyca, POChP, przewlekła choroba nerek/wątroby, celiakia/zespoły złego wchłaniania, hipogonadyzm (u mężczyzn), przedwczesna menopauza, anoreksja, szpiczak,
• w rodzinie występowały złamania osteoporotyczne lub osteoporoza.

Jeżeli rozpoznajesz u siebie powyższe czynniki albo objawy, nie zwlekaj z wizytą u lekarza i rozpoczęciem badań diagnostycznych.

Badania na osteoporozę — od czego zacząć? Plan diagnostyczny krok po kroku

1) Wywiad, badanie fizykalne i ocena ryzyka złamań (FRAX)

Podstawą jest rozmowa z lekarzem o dotychczasowych złamaniach, lekach i chorobach współistniejących, nawykach żywieniowych i stylu życia. W gabinecie często wykorzystuje się kalkulator FRAX (dostępny w wersji dla Polski), który szacuje 10‑letnie ryzyko złamania biodra i poważnego złamania osteoporotycznego, z uwzględnieniem wieku, płci, BMI i czynników ryzyka. FRAX można obliczyć z lub bez wyniku densytometrii (BMD). Wynik pomaga zdecydować, czy potrzebne są dalsze badania i ewentualne leczenie.

Badanie fizykalne obejmuje m.in. pomiar wzrostu (i jego porównanie z wcześniejszymi wartościami), ocenę sylwetki (kifoza), bolesność kręgosłupa na opuk, siłę chwytu i równowagę.

2) Densytometria kości (DXA) — złoty standard

Densytometria DXA (ang. Dual-energy X-ray Absorptiometry) to podstawowe badanie obrazowe oceniające gęstość mineralną kości (BMD). Najbardziej wartościowe pomiary wykonuje się w obrębie kręgosłupa lędźwiowego i szyjki kości udowej. Czasem bada się także przedramię (np. przy zaawansowanej chorobie zwyrodnieniowej kręgosłupa, hiperparatyreozie czy otyłości utrudniającej pomiar).

Wynik DXA podaje się jako:

• T-score — porównanie z młodymi dorosłymi w szczytowej masie kostnej (u kobiet po menopauzie i mężczyzn ≥50 lat):
  T ≤ −2,5: osteoporoza;
  −2,5 < T < −1,0: osteopenia;
  T ≥ −1,0: norma.
• Z-score — porównanie z osobami w tym samym wieku i płci (przydatne u kobiet przed menopauzą i mężczyzn <50 lat). Z ≤ −2,0 sugeruje wtórną (sekundarną) przyczynę utraty masy kostnej i wymaga poszerzenia diagnostyki.

Warto wiedzieć: rozpoznanie osteoporozy można postawić także bez DXA u osoby po złamaniu niskoenergetycznym trzonu kręgu lub szyjki kości udowej.

Jak przygotować się do DXA?

• W dniu badania unikaj przyjmowania suplementów wapnia na kilka godzin przed pomiarem (mogą dawać artefakty).
• Jeśli niedawno miałeś badanie kontrastowe (np. baryt), odczekaj zwykle 1–2 tygodnie.
• Załóż ubranie bez metalowych elementów w okolicy badanej.

Jak często powtarzać DXA?

Zwykle co 1–2 lata, w zależności od wyjściowego wyniku, czynników ryzyka oraz w celu monitorowania leczenia. Częstsze pomiary nie zawsze są miarodajne z uwagi na błąd pomiarowy.

3) Ocena złamań kręgów: VFA lub RTG

Wiele złamań trzonów kręgów przebiega skąpoobjawowo. Dlatego obok DXA zaleca się VFA (Vertebral Fracture Assessment) — niskodawkowe zdjęcia boczne kręgosłupa wykonywane tym samym aparatem co DXA. Alternatywą jest tradycyjne RTG kręgosłupa w projekcji bocznej. Ujawnienie deformacji kręgów może zmienić kwalifikację do leczenia, nawet gdy T-score nie sięga progu osteoporozy.

4) Badania laboratoryjne — poszukiwanie przyczyn i ocena tła

Badania krwi i moczu pomagają wykluczyć wtórne (odwracalne) przyczyny utraty kości oraz ocenić bezpieczeństwo i skuteczność leczenia.

Pakiet podstawowy (zwykle u każdego pacjenta):

• Wapń całkowity (z korektą o albuminy) i/lub wapń zjonizowany, fosforany, magnez,
• 25‑OH witamina D (docelowo zwykle ≥30 ng/ml),
• PTH (parathormon) — pomocny przy nieprawidłowym wapniu i wit. D,
• Kreatynina z eGFR — ocena funkcji nerek,
• Morfologia krwi (niedokrwistość może sugerować m.in. zespoły złego wchłaniania lub szpiczaka),
• Fosfataza alkaliczna (najlepiej frakcja kostna, jeśli dostępna), transaminazy — ocena wątroby,
• TSH — przesiew w kierunku zaburzeń tarczycy,
• Glukoza na czczo i/lub HbA1c — cukrzyca zwiększa ryzyko złamań,
• CRP/OB — nieswoista ocena stanu zapalnego.

Badania celowane (w zależności od obrazu klinicznego):

• Testy w kierunku celiakii: przeciwciała tTG IgA + IgA całkowite; w razie niedoboru IgA — tTG IgG/DGP IgG,
• Wapń w dobowej zbiórce moczu (hiperkalciuria jako przyczyna wtórna, istotna przy kamicy),
• Elektroforeza białek surowicy i/lub immunofiksacja (SPEP) ± badanie moczu — przy podejrzeniu szpiczaka, szczególnie gdy są bóle kostne, niedokrwistość, hiperkalcemia, niewydolność nerek lub złamania,
• Test hamowania deksametazonem i/lub kortyzol (gdy objawy zespołu Cushinga lub przewlekłe leczenie steroidami),
• Testosteron całkowity (poranny) u mężczyzn z cechami hipogonadyzmu,
• Estradiol, FSH u kobiet z zaburzeniami miesiączkowania lub przedwczesną menopauzą,
• Prolaktyna (hiperprolaktynemia może sprzyjać utracie kości),
• Badania w kierunku nadczynności przytarczyc (wysoki PTH przy prawidłowym/ wysokim wapniu),
• Inne, zależnie od objawów: badania zapalne/autoimmunologiczne, markery chorób nerek/wątroby, diagnostyka HIV, itp.

5) Markery obrotu kostnego (P1NP, CTX) — kiedy warto?

Markery obrotu kostnego odzwierciedlają tempo tworzenia i resorpcji kości. Najczęściej stosuje się:

• P1NP (marker tworzenia kości),
• β‑CTX (marker resorpcji kości),
• ew. koścista fosfataza alkaliczna (bALP).

Ich główne zastosowania to: ocena wyjściowej aktywności choroby (czy ubytek jest szybki) oraz monitorowanie skuteczności leczenia (spadek CTX przy antyresorpcyjnych, wzrost P1NP przy anabolicznych). Pobieraj krew na czczo, rano, bo stężenia wykazują rytm dobowy i zależą od posiłków.

6) Inne metody obrazowania i pomiarów

• TBS (Trabecular Bone Score) — pochodna z obrazu DXA kręgosłupa; pośrednio ocenia mikroarchitekturę beleczkową. Przydatny jako uzupełnienie BMD, szczególnie u diabetyków i osób z otyłością trzewną.
• QCT/pQCT — ilościowa tomografia komputerowa (o większym narażeniu na promieniowanie), przydatna w szczególnych sytuacjach klinicznych.
• USG kości (pięty) — narzędzie przesiewowe; nie służy do rozpoznawania ani monitorowania terapii zamiast DXA.
• MRI/CT — do różnicowania świeżych złamań i oceny powikłań, gdy RTG jest niejednoznaczne.

Jak przygotować się do badań na osteoporozę?

• DXA/VFA: w dniu badania pomiń suplement wapnia; unikaj badań kontrastowych na 1–2 tygodnie przed; poinformuj o ciąży (DXA zwykle odracza się u kobiet w ciąży).
• Badania krwi: przyjdź na czczo (szczególnie dla CTX, glukozy), wypoczęty, po normalnej aktywności dnia poprzedniego; unikaj intensywnego wysiłku i alkoholu 24 h przed.
• Dobowa zbiórka moczu: dokładna instrukcja laboratorium; zbieraj mocz 24 h do odpowiedniego pojemnika, na końcu pobierz próbkę do analizy i zanotuj objętość.

Jak interpretować wyniki badań i co dalej?

Interpretację najlepiej pozostawić lekarzowi, który zestawi wyniki z Twoim profilem ryzyka i objawami. Ogólne zasady:

• Osteoporoza w DXA (T-score ≤ −2,5) lub złamanie niskoenergetyczne kręgu/biodra — wysokie ryzyko kolejnych złamań; zwykle kwalifikacja do farmakoterapii oraz modyfikacji stylu życia i suplementacji.
• Osteopenia (T między −1,0 a −2,5) — decyzja zależy od FRAX, wieku, obecności złamań kręgów (VFA/RTG), TBS i innych czynników. Wysoki FRAX może skłaniać do leczenia mimo T-score powyżej −2,5.
• Z-score ≤ −2,0 u młodszych osób — poszukuj wtórnych przyczyn (patrz: badania celowane).
• Niedobór witaminy D i/lub hipokalcemia — najpierw korekta, ostrożnie dobieraj leczenie antyresorpcyjne (np. denosumab, bisfosfoniany wymagają prawidłowej podaży Ca/D).
• Wyniki markerów obrotu kostnego — wysokie CTX/P1NP = szybki obrót; spadek po wdrożeniu terapii antyresorpcyjnej w ciągu 3–6 miesięcy świadczy o odpowiedzi.

Pamiętaj o działaniach niefarmakologicznych: aktywność oporowa i równoważna, odpowiednia podaż wapnia (zwykle 1000–1200 mg/d z diety + suplementy w razie niedoborów) i witaminy D, redukcja palenia i alkoholu, zapobieganie upadkom (np. korekta wzroku, przegląd leków, modyfikacje w domu).

Najczęstsze błędy w diagnostyce osteoporozy

• Odkładanie DXA „bo nic nie boli” — pierwszy sygnał to często złamanie. Profilaktyczna ocena ryzyka i badanie są kluczowe.
• Poleganiu wyłącznie na USG pięty — przydatne w przesiewie, ale nie zastępuje DXA w rozpoznaniu i monitorowaniu.
• Brak oceny kręgosłupa (VFA/RTG) u osób z utratą wzrostu lub bólami pleców — wiele złamań pozostaje nierozpoznanych.
• Ignorowanie wtórnych przyczyn (np. celiakia, nadczynność tarczycy, hipogonadyzm) — leczenie bez usunięcia przyczyny bywa nieskuteczne.
• Niewłaściwe przygotowanie do badań (np. przyjęcie wapnia tuż przed DXA, brak czczo dla CTX) — ryzyko zafałszowania wyników.

FAQ: najczęstsze pytania o badania na osteoporozę

Czy densytometria DXA jest bezpieczna?

Tak. Dawka promieniowania jest niska (zwykle niższa niż przy RTG klatki piersiowej). Badania nie wykonuje się u kobiet w ciąży, chyba że wyjątkowo.

Czy DXA boli i ile trwa?

Badanie jest bezbolesne i trwa zwykle 10–20 minut. Leżysz nieruchomo na stole, a ramię skanera przesuwa się nad Twoim ciałem.

Czy ultrasonografia pięty wystarczy, by rozpoznać osteoporozę?

Nie. USG może oszacować ryzyko, ale nie służy do rozpoznania choroby ani monitorowania leczenia. Do diagnozy potrzebna jest DXA.

Co oznaczają T-score i Z-score?

T-score porównuje Twoją gęstość kości ze szczytową masą kostną młodych dorosłych; służy do rozpoznania osteoporozy u kobiet po menopauzie i mężczyzn ≥50 lat. Z-score porównuje z grupą rówieśniczą i jest przydatny u młodszych pacjentów.

Jak często powtarzać badania?

DXA zwykle co 1–2 lata. Markery obrotu kostnego do oceny odpowiedzi na leczenie — po 3–6 miesiącach. Harmonogram ustala lekarz.

Czy suplementy wapnia i witaminy D wpływają na wyniki?

Tak — przyjęcie wapnia tuż przed DXA może zaburzyć obraz. W badaniach krwi oceniamy poziom 25‑OH witaminy D; suplementację warto omówić z lekarzem i laboratorium.

Kiedy iść pilnie do lekarza?

Gdy pojawia się nagły ból pleców lub dochodzi do złamania po banalnym urazie, oraz gdy zauważysz gwałtowną utratę wzrostu lub progresywną kifozę.

Podsumowanie: jakie badania zrobić, gdy podejrzewasz osteoporozę?

Najbardziej racjonalny plan to:

1. Konsultacja lekarska + ocena ryzyka (FRAX), wywiad i badanie fizykalne.
2. Densytometria DXA biodra i kręgosłupa + rozważenie VFA/RTG kręgosłupa.
3. Pakiet badań laboratoryjnych (Ca, fosfor, Mg, 25‑OH D, PTH, kreatynina/eGFR, morfologia, ALP, TSH, glukoza/HbA1c ± CRP/OB).
4. Badania celowane według wskazań (celiakia, SPEP, 24‑h wapń w moczu, hormony płciowe, kortyzol itd.).
5. Markery obrotu kostnego (P1NP, CTX) — zwłaszcza do monitorowania terap ii.
6. Opcjonalnie TBS jako uzupełnienie oceny jakości kości.

Wczesna i dobrze zaplanowana diagnostyka to szansa na skuteczną profilaktykę złamań i zachowanie sprawności na lata. Jeśli masz wątpliwości co do kolejnych kroków, porozmawiaj z lekarzem rodzinnym lub specjalistą (endokrynolog, reumatolog, osteolog).