Angina – o co w tym chodzi i dlaczego badania są ważne

„Angina” w potocznym języku najczęściej oznacza ostre zapalenie gardła i migdałków podniebiennych. Może być spowodowana przez wirusy (najczęściej) lub bakterie. Najistotniejszą bakterią jest Streptococcus pyogenes (paciorkowiec grupy A, GAS) – to tzw. angina paciorkowcowa. Objawy wirusowe i bakteryjne mogą się nakładać, dlatego same symptomy nie zawsze wystarczą do decyzji o antybiotyku. Właściwie dobrane badania pomagają:

• odróżnić infekcję bakteryjną od wirusowej,
• uniknąć niepotrzebnej antybiotykoterapii (i jej działań niepożądanych),
• zmniejszyć ryzyko powikłań (np. ropień okołomigdałkowy, gorączka reumatyczna),
• zidentyfikować inne przyczyny bólu gardła (np. mononukleoza zakaźna – EBV, grypa, COVID‑19).

A co z „płukanką na anginę”? Płukanie gardła (np. roztworem soli) może łagodzić objawy, ale nie leczy anginy paciorkowcowej. Co więcej, intensywne stosowanie płukanek antyseptycznych tuż przed pobraniem wymazu może zafałszować wynik. O tym, kiedy i jak stosować płukanki, piszemy niżej.

Kiedy w ogóle robić badania? Kryteria kliniczne (Centora/McIsaaca)

Lekarze często posługują się skalą Centora/McIsaaca, która ocenia prawdopodobieństwo anginy paciorkowcowej na podstawie objawów. Każdy z poniższych punktów to 1 punkt:

• gorączka ≥38°C,
• brak kaszlu,
• powiększone i bolesne węzły chłonne szyjne przednie,
• naloty/obrzęk/wyraźne zaczerwienienie migdałków,
• modyfikacja za wiek (dzieci zyskują, osoby starsze tracą 1 punkt).

Im wyższy wynik, tym większe ryzyko paciorkowca. Orientacyjnie:

• 0–1 punkt: małe prawdopodobieństwo – najczęściej brak potrzeby badań,
• 2–3 punkty: badania wskazane (np. szybki test antygenowy na paciorkowca),
• 4–5 punktów: wysokie ryzyko – badania bardzo wskazane; w niektórych sytuacjach możliwe leczenie empiryczne, ale zaleca się potwierdzenie.

U dzieci i młodzieży częściej zaleca się testy potwierdzające nawet przy wysokim wyniku skali, ponieważ wynik badania wpływa na decyzję o antybiotyku i zapobiega nadrozpoznawalności.

Najważniejsze badania na anginę

Szybki test antygenowy na paciorkowca (RADT)

To najczęściej wykonywany test przy podejrzeniu anginy paciorkowcowej. Polega na pobraniu wymazu z migdałków i tylnej ściany gardła, a wynik uzyskuje się w 5–15 minut. Zalety:

• szybki i wygodny,
• wysoka swoistość (dodatni wynik zwykle oznacza obecność paciorkowca grupy A),
• w gabinecie lekarza lub w punkcie pobrań.

Wadą jest nieco niższa czułość niż posiewu. U dzieci po ujemnym teście, przy silnych objawach sugerujących paciorkowca, zaleca się często potwierdzenie posiewem. U dorosłych negatywny test zwykle wystarcza do wykluczenia paciorkowca.

Wymaz z gardła – posiew bakteriologiczny

Złoty standard diagnostyki bakteryjnego zapalenia gardła. Wynik z reguły w 24–48 godzin. Pozwala wykryć paciorkowca grupy A (oraz czasem C i G), a w razie potrzeby wykonać antybiogram. Rekomendowany, gdy:

• wynik szybkiego testu jest ujemny, ale objawy silnie sugerują paciorkowca (szczególnie u dzieci),
• infekcja jest ciężka, nawracająca lub powikłana,
• pacjent jest w grupie ryzyka powikłań lub w środowisku zamkniętym (internat, dom opieki).

Testy molekularne (PCR/NAAT)

Coraz częściej dostępne. Czułe i szybkie (czasem wynik tego samego dnia). Mogą wykrywać paciorkowca i/lub panele wirusowe (grypa A/B, RSV, SARS‑CoV‑2). Użyteczne, gdy:

• potrzebna jest szybka i czuła diagnostyka (np. przed zabiegiem, w oddziale, u osób z obniżoną odpornością),
• chcemy jednocześnie sprawdzić kilka patogenów (różnicowanie: grypa vs COVID‑19 vs paciorkowiec).

Minusem bywa wyższy koszt i mniejsza dostępność w POZ.

CRP i prokalcytonina – czy pomagają?

CRP (białko C‑reaktywne) i prokalcytonina to markery stanu zapalnego. W rutynowej diagnostyce bólu gardła mają ograniczoną wartość, bo nie rozstrzygają jednoznacznie przyczyny. Mogą jednak pomóc w ocenie nasilenia i dyferencjacji, gdy:

• objawy są nietypowe lub ciężkie,
• podejrzewa się uogólnioną infekcję,
• pacjent ma choroby przewlekłe lub immunosupresję.

Wysokie CRP/prokalcytonina mogą wspierać rozpoznanie infekcji bakteryjnej, ale nie zastąpią wymazu ani testu antygenowego.

Morfologia krwi z rozmazem

Nie jest konieczna w typowej, niepowikłanej infekcji gardła, ale bywa zlecana, gdy lekarz różnicuje przyczyny lub ocenia stan ogólny. Można zaobserwować:

• neutrofilię w infekcjach bakteryjnych,
• limfocytozę w infekcjach wirusowych (np. EBV).

Badania w kierunku mononukleozy (EBV)

Jeśli oprócz bólu gardła występują nasilone powiększenie migdałków z nalotami, powiększenie węzłów (szczególnie tylnych), silne zmęczenie, powiększenie śledziony – warto rozważyć mononukleozę zakaźną (EBV). Diagnostyka obejmuje:

• testy heterofilowe (np. Monospot) – szybkie, ale mniej czułe w pierwszym tygodniu choroby,
• przeciwciała swoiste EBV: VCA IgM (ostra faza) i VCA IgG/EBNA (przebyta zakaźna lub faza późniejsza).

W diagnostyce EBV czas ma znaczenie – za wcześnie wykonane badanie może dać wynik fałszywie ujemny.

Testy w kierunku grypy i COVID‑19

Zwłaszcza w sezonie jesienno‑zimowym i przy gorączce z bólem gardła warto rozważyć test antygenowy lub PCR na grypę oraz test na SARS‑CoV‑2. Wynik wpływa na zalecenia izolacji i – w szczególnych przypadkach – na leczenie przeciwwirusowe.

Inne badania w wybranych sytuacjach

• ASO (antystreptolizyna O) – nie służy do rozpoznania ostrej anginy; przydatne retroaktywnie przy podejrzeniu powikłań poinfekcyjnych.
• USG szyi – w razie podejrzenia ropnia okołomigdałkowego/zmian przestrzeni przygardłowej.
• Posiew ropy – gdy dochodzi do ropnia i konieczne jest nacięcie i drenaż.

Jak przygotować się do wymazu z gardła (i co z „płukanką na anginę”)?

Aby zwiększyć szansę na wiarygodny wynik:

• przyjdź na badanie najlepiej rano lub po co najmniej 3–4 godzinach bez jedzenia i picia,
• nie używaj tuż przed wymazem płukanek antyseptycznych ani sprayów do gardła z silnymi środkami odkażającymi (mogą przejściowo zmniejszyć ilość bakterii i zafałszować wynik),
• jeśli już bierzesz antybiotyk, poinformuj o tym – wynik może być ujemny mimo infekcji,
• poproś o prawidłowe pobranie: wymaz powinien objąć migdałki i tylną ścianę gardła, unikając języka i policzków.

Czy płukanka na anginę szkodzi diagnostyce? Proste płukanki (np. letnia woda z solą) nie powinny być problemem, jeśli zachowasz odstęp co najmniej kilku godzin przed wymazem. Intensywne płukanie środkami antyseptycznymi (np. chlorheksydyna, jod, silne alkohole) tuż przed badaniem – tak, może zaniżyć wynik. Jeśli planujesz badanie, wstrzymaj się z takimi płukankami do czasu pobrania wymazu.

Ile czeka się na wyniki i jak je rozumieć

• Szybki test antygenowy (RADT): 5–15 min. Dodatni – potwierdza paciorkowca; ujemny – u dorosłych zwykle wyklucza, u dzieci czasem wymaga posiewu.
• Posiew wymazu: zwykle 24–48 h. Dodatni na GAS – wskazuje na anginę paciorkowcową (o ile objawy są zgodne). W raporcie czasem pojawia się „wzrost flory miesza­nej” – zwykle oznacza kolonizację, a nie przyczynę bólu gardła.
• PCR/NAAT: od kilkudziesięciu minut do 24 h, w zależności od laboratorium i panelu.
• EBV (Monospot): wynik często tego samego dnia; pamiętaj o mniejszej czułości na początku choroby. EBV VCA IgM/IgG: zwykle do 1–3 dni.
• CRP/prokalcytonina: szybkie (nawet w trybie „cito”). Interpretuj w kontekście obrazu klinicznego i wyniku wymazu/testu antygenowego.

Uwaga na nosicielstwo: Część osób jest bezobjawowymi nosicielami paciorkowca grupy A. Dodatni wymaz przy objawach typowo wirusowych (katar, kaszel, chrypka, zapalenie spojówek) może odzwierciedlać nosicielstwo, a nie aktywną infekcję. Dlatego tak ważne jest zestawienie wyniku z objawami.

Co po badaniach: leczenie, izolacja, domowe metody i „płukanka na anginę”

Kiedy antybiotyk ma sens?

Antybiotykoterapia ma uzasadnienie przede wszystkim przy potwierdzonej anginie paciorkowcowej (dodatni szybki test/posiew/PCR) i objawach klinicznych. W typowych wirusowych zapaleniach gardła antybiotyki nie pomagają i mogą zaszkodzić (działania niepożądane, antybiotykooporność). Decyzję o antybiotyku podejmuje lekarz, uwzględniając stan kliniczny i ryzyko powikłań.

Izolacja i higiena

• Do czasu rozstrzygnięcia (wynik testu) ogranicz bliski kontakt, nie dziel się sztućcami i kubkami,
• w przypadku potwierdzonego paciorkowca – po 24 h od rozpoczęcia antybiotyku zwykle przestajesz być zakaźny,
• myj ręce, wietrz pomieszczenia, częściej wymieniaj szczoteczkę do zębów (po 24–48 h terapii).

Czy „płukanka na anginę” pomaga?

Płukanki mogą łagodzić ból gardła i zmniejszać obrzęk, ale nie zastąpią leczenia bakteryjnej anginy. Bezpieczne, proste rozwiązania:

• letnia woda z solą (0,9–1,5%), 2–3 razy dziennie,
• napary z szałwii/rumianku – jeśli nie masz alergii,
• nawilżanie powietrza, odpowiednie nawodnienie.

Czego unikać bez konsultacji:

• silnych środków antyseptycznych przed pobraniem wymazu (mogą zafałszować wyniki),
• stężonych preparatów z jodem lub alkoholem – ryzyko podrażnienia,
• samodzielnego „profilaktycznego” stosowania antybiotyków lub sterydów w sprayu.

Inne środki łagodzące objawy

• leki przeciwgorączkowe/przeciwbólowe dostępne bez recepty zgodnie z ulotką,
• pastylki do ssania, spraye miejscowe (unikać tuż przed wymazem),
• odpoczynek, ciepłe płyny, dieta łatwostrawna.

Jeśli objawy nie ustępują po 48–72 godzinach lub nasilają się – skontaktuj się z lekarzem niezależnie od wyników domowych metod.

Kiedy pilnie do lekarza lub SOR

Nie zwlekaj z pomocą medyczną, gdy pojawią się:

• trudności w oddychaniu, ślinienie się, problemy z przełykaniem śliny,
• silny, jednostronny ból gardła, szczękościsk, „kartoflany” (przytłumiony) głos – podejrzenie ropnia okołomigdałkowego,
• wysoka gorączka utrzymująca się >3 dni mimo leczenia objawowego,
• wybroczyny, wysypka krwotoczna, ból i obrzęk stawów, obrzęki – objawy mogących powikłań,
• znaczne osłabienie, odwodnienie, u dzieci ospałość lub niepokój,
• ciężkie choroby przewlekłe, ciąża, immunosupresja – niższy próg do konsultacji.

FAQ: najczęstsze pytania o badania na anginę

Czy CRP wystarczy, żeby odróżnić anginę paciorkowcową od wirusowej?

Nie. CRP bywa podwyższone w obu typach infekcji i nie zastąpi wymazu/testu na paciorkowca. To badanie pomocnicze.

Czy mogę zrobić szybki test na paciorkowca po płukance na gardło?

Najlepiej odczekać kilka godzin i unikać antyseptycznych płukanek przed pobraniem. Zwykła słona woda stosowana wcześniej nie powinna mieć istotnego wpływu, ale dla pewności zachowaj odstęp.

Czy trzeba robić posiew, jeśli szybki test jest dodatni?

U dorosłych zwykle nie ma takiej potrzeby. U dzieci niektóre ośrodki potwierdzają wynik posiewem w zależności od lokalnych zaleceń. Dodatni test RADT zazwyczaj wystarcza do rozpoznania.

Czy po zakończeniu antybiotyku trzeba robić kontrolny wymaz?

Nie rutynowo. Kontrolny wymaz rozważa się przy nawracających zakażeniach, braku poprawy lub gdy istnieją szczególne wskazania epidemiologiczne.

Czy angina to zawsze paciorkowiec?

Nie. Wiele przypadków to infekcje wirusowe (rhinowirusy, adenowirusy, koronawirusy, grypa, EBV). Bakteriami sprawczymi poza GAS mogą być m.in. paciorkowce grup C/G. Dlatego diagnostyka ma znaczenie.

Kiedy myśleć o tonsillektomii (usunięciu migdałków)?

Przy nawracających, właściwie udokumentowanych epizodach (np. ≥7 w roku, ≥5 rocznie przez 2 lata lub ≥3 rocznie przez 3 lata) mimo prawidłowego leczenia. O kwalifikacji decyduje laryngolog.

Czy warto robić testy na grypę/COVID‑19 przy bólu gardła?

W sezonie infekcyjnym – tak, zwłaszcza przy gorączce i objawach ogólnych. Wynik wpływa na zalecenia izolacji i może skrócić diagnostykę.