Nietolerancja, alergia, nadwrażliwość — czym się różnią?

W języku potocznym termin „nietolerancja” bywa używany szeroko, ale medycznie to różne zjawiska:

• Alergia pokarmowa — reakcja układu odpornościowego, najczęściej zależna od IgE. Objawy bywają szybkie (minuty–godziny): pokrzywka, obrzęki, świszczący oddech, a nawet anafilaksja. Diagnozuje się je testami alergologicznymi (testy skórne, swoiste IgE). To nie jest „nietolerancja”.
• Nietolerancja pokarmowa — najczęściej problem z trawieniem lub wchłanianiem składnika (np. niedobór laktazy przy laktozie). Objawy zwykle dotyczą przewodu pokarmowego i pojawiają się po większej dawce danego składnika.
• Nadwrażliwość niealergiczna — objawy podobne do alergii/nietolerancji, ale bez uchwytnego mechanizmu immunologicznego lub enzymatycznego (np. nadwrażliwość na FODMAP u części osób z IBS).

Kluczowa różnica: alergię diagnozuje się badaniami immunologicznymi, a nietolerancję — testami funkcjonalnymi (np. oddechowymi), genetycznymi lub dietą eliminacyjną z kontrolowaną prowokacją.

Jak wygląda rzetelna diagnostyka nietolerancji pokarmowych?

Zanim zrobisz test, zacznij od podstaw:

1. Wywiad i dzienniczek objawów — notuj, co jesz, dawki i czas dolegliwości. Wiele nietolerancji ma charakter dawkozależny.
2. Wykluczenie chorób wymagających innych ścieżek — np. celiakia, nieswoiste zapalenia jelit, infekcje, choroby trzustki, tarczycy.
3. Dieta eliminacyjno–prowokacyjna — krótka (zwykle 2–4 tygodnie) eliminacja podejrzanego składnika z późniejszym kontrolowanym powrotem (prowokacją). To w wielu przypadkach złoty standard.
4. Testy wspierające — oddechowe (wodorowe/metanowe), badania serologiczne (np. celiakia), genetyczne dla wybranych niedoborów enzymów.

Właściwa kolejność oszczędza czas i pieniądze, a przede wszystkim — zapobiega niepotrzebnym, restrykcyjnym dietom.

Testy z potwierdzoną skutecznością — co naprawdę działa?

1) Test wodorowy i metanowy (H2/CH4 breath test)

To podstawowe, nieinwazyjne badanie czynnościowe dla wielu nietolerancji węglowodanów. Po wypiciu roztworu (np. laktozy, fruktozy, sorbitolu) mierzy się w wydychanym powietrzu wodór i metan produkowane przez bakterie jelitowe, gdy cukier nie został wchłonięty w jelicie cienkim.

Najczęstsze zastosowania:

• Nietolerancja laktozy — 25 g laktozy. Dodatni wynik i/lub typowe objawy w trakcie testu sugerują malabsorpcję laktozy.
• Fruktoza — zwykle 25 g fruktozy. Wskazuje na fruktozową malabsorpcję jelitową (to nie to samo co wrodzona fruktozemia).
• Sorbitol — często 5–10 g; nadmiar nasila objawy u wrażliwych.
• SIBO — glukoza lub laktuloza jako substrat; interpretacja wymaga doświadczenia, wyniki bywają fałszywie dodatnie/ujemne.

Warto pamiętać: część osób produkuje głównie metan zamiast wodoru (tzw. metanogeny), dlatego pomiar obu gazów zwiększa czułość. Test najlepiej interpretować w połączeniu z objawami i dawką wywołującą dolegliwości.

2) Diagnostyka celiakii (to nie jest „nietolerancja glutenu”)

Celiakia to autoimmunologiczna choroba wywołana glutenem. Wymaga innej ścieżki niż potoczna „nietolerancja glutenu”. Krok po kroku:

• Serologia: przeciwciała anty-tTG IgA (tkankowa transglutaminaza) i/lub EMA IgA; dodatkowo całkowite IgA (by wykluczyć niedobór). U osób z niedoborem IgA: tTG IgG lub DGP IgG.
• Endoskopia z biopsją dwunastnicy — złoty standard potwierdzenia u dorosłych.
• HLA-DQ2/DQ8 — ujemny wynik praktycznie wyklucza celiakię; dodatni nie potwierdza (częsty w populacji).

Bardzo ważne: nie eliminuj glutenu przed badaniami. Aby serologia i biopsja były wiarygodne, jedz gluten (np. 1–2 kromki chleba dziennie) przez co najmniej 6–8 tygodni, chyba że lekarz zdecyduje inaczej.

Jeśli celiakia i alergia na pszenicę zostaną wykluczone, a objawy ustępują po ograniczeniu glutenu/pszenicy, rozważa się nieceliakalną nadwrażliwość na gluten/pszenicę (NCGS/NCWS) — diagnoza kliniczna po wykluczeniach; brak testu laboratoryjnego.

3) Nietolerancja laktozy — genetyka i testy funkcjonalne

• Test wodorowy/metanowy po laktozie — pokazuje rzeczywistą (funkcjonalną) malabsorpcję.
• Test genetyczny LCT (-13910C>T) — wariant C/C wiąże się z dorosłą hipolaktazją w wielu populacjach. Uwaga: test nie wykryje wtórnych niedoborów laktazy (np. po infekcji, w celiakii).
• Test tolerancji laktozy (glikemiczny) — rzadziej stosowany, mniej czuły i swoisty niż test oddechowy.

Praktycznie: wiele osób toleruje małe dawki laktozy (np. 6–12 g), zwłaszcza z posiłkiem lub w produktach fermentowanych (jogurt, kefir). Indywidualna próba po diagnozie jest wskazana.

4) Fruktoza — malabsorpcja jelitowa a fruktozemia wrodzona

• Test wodorowy po fruktozie — wykrywa jelitową malabsorpcję fruktozy, częstą przy IBS i diecie bogatej w FODMAP.
• Fruktozemia wrodzona (HFI) — ciężka, rzadka choroba metaboliczna (ALDOB). Diagnoza: badanie genetyczne i/lub specjalistyczne testy metaboliczne. Objawy pojawiają się wcześnie po ekspozycji na fruktozę/sacharozy i obejmują hipoglikemię, wymioty, hepatomegalię.

Uwaga: test oddechowy nie służy do rozpoznawania HFI.

5) Niedobór sacharazy–izomaltazy (CSID) i inne disacharydazopatie

Rzadziej rozpoznawany, ale przy nawracających biegunkach i wzdęciach po słodkich produktach warto go brać pod uwagę.

• Test oddechowy po sacharozie lub 13C-sucrose breath test — funkcjonalna ocena trawienia sacharozy.
• Aktywność disacharydaz w biopsji dwunastnicy — najbardziej bezpośredni (inwazyjny) sposób oceny.
• Badania genetyczne SI — pomocniczo.

6) Nietolerancja histaminy (HIT) — co naprawdę wiemy?

Wokół HIT narosło wiele mitów. Brakuje jednego, dobrze zwalidowanego testu rozstrzygającego. Stosowane narzędzia:

• Ocena aktywności DAO we krwi — może korelować z objawami u części osób, ale nie jest wystarczająca do diagnozy.
• Dieta niskohistaminowa 2–4 tygodnie z późniejszą kontrolowaną prowokacją — obecnie najbardziej praktyczne podejście kliniczne.
• Wykluczenie innych przyczyn — alergii IgE, mastocytopatii/MCAS, leków blokujących DAO, chorób przewodu pokarmowego.

Wniosek: traktuj testy DAO jako uzupełnienie, a nie wyrocznię. Kluczowe jest podejście dietetyczne prowadzone przez specjalistę.

7) FODMAP i IBS — brak pojedynczego testu

Nadwrażliwość na FODMAP (krótkołańcuchowe fermentujące węglowodany) często nasila objawy u osób z IBS. Nie ma jednego testu laboratoryjnego. Najlepiej sprawdza się trzystopniowa interwencja dietetyczna: eliminacja (2–6 tyg.) → stopniowa reintrodukcja → personalizacja, najlepiej pod opieką dietetyka klinicznego.

8) SIBO/IMO — kiedy warto testować?

Przerost bakterii w jelicie cienkim (SIBO) lub metanogenów (IMO) może dawać objawy „nietolerancji” wielu węglowodanów.

• Testy oddechowe z glukozą lub laktulozą — dostępne, ale wymagają poprawnej metodologii i ostrożnej interpretacji.
• Aspiration/posiew treści jelitowej — rzadko wykonywane, referencyjne w wybranych ośrodkach.

W praktyce decyzja o leczeniu opiera się na całości obrazu klinicznego, nie samym teście.

Testy, których lepiej unikać (brak wiarygodności diagnostycznej)

Choć są popularne i intensywnie reklamowane, poniższe badania nie diagnozują nietolerancji pokarmowych i mogą prowadzić do niepotrzebnych, restrykcyjnych diet:

• Panele IgG/IgG4 na „nietolerancje pokarmowe” — obecność IgG wobec pokarmów zwykle oznacza ekspozycję/tolerancję, a nie chorobę. Towarzystwa alergologiczne odradzają stosowanie do diagnozy.
• Testy cytotoksyczne (ALCAT, MRT, LEAP) — brak wystarczającej walidacji klinicznej.
• Biorezonans, Vega test, kinezjologia, testy z włosa — metody alternatywne bez potwierdzenia naukowego.
• „Mikrobiomowe panele nietolerancji” — badania kału mogą być przydatne w innych wskazaniach, ale nie rozpoznają konkretnych nietolerancji.
• Testy skórne i swoiste IgE — świetne do alergii IgE-zależnych, nie do nietolerancji enzymatycznych (laktoza, fruktoza itd.).

Jeśli masz już taki wynik, nie wprowadzaj drastycznych ograniczeń bez konsultacji ze specjalistą.

Kiedy koniecznie iść do lekarza?

Objawy alarmowe, które wymagają pilnej diagnostyki medycznej niezależnie od „testów na nietolerancje”:

• niezamierzona utrata masy ciała,
• krew w stolcu, smoliste stolce, uporczywa biegunka nocna,
• gorączka, silny ból brzucha, wymioty, odwodnienie,
• niedokrwistość, niedobory żelaza, niedożywienie,
• dodatni wywiad rodzinny w kierunku celiakii, IBD, raka jelita,
• objawy u dzieci, kobiet w ciąży, osób starszych lub z chorobami przewlekłymi.

Przygotowanie do testów i praktyczne wskazówki

Jak przygotować się do testu wodorowego/metanowego?

• Na 4 tygodnie: skonsultuj odstawienie antybiotyków; unikaj kolonoskopii tuż przed testem.
• Na 1–2 tygodnie: przerwij probiotyki (o ile lekarz nie zaleci inaczej).
• Dzień przed: dieta lekkostrawna, ubogoresztkowa; unikaj strączków, pełnych ziaren, warzyw kapustnych, alkoholu.
• Na 12 godzin: post (woda dozwolona), bez gum do żucia, cukierków, płynów smakowych.
• W dniu badania: nie pal, unikaj intensywnego wysiłku, umyj zęby i przepłucz usta wodą (by zminimalizować fermentację w jamie ustnej).

Wynik interpretuj łącznie z objawami zgłaszanymi w trakcie testu oraz wzrostem gazów względem wartości wyjściowych.

Jak przygotować się do badań w kierunku celiakii?

• Nie eliminuj glutenu przed testami; jedz go regularnie przez 6–8 tygodni, chyba że lekarz zaleci inaczej.
• Jeśli to możliwe, wykonaj serologię (tTG IgA, EMA IgA, całkowite IgA) przed wprowadzeniem diety bezglutenowej.

Dieta eliminacyjno–prowokacyjna: jak przeprowadzić bezpiecznie?

• Faza eliminacji krótka (2–4 tygodnie) — unikamy niepotrzebnego ryzyka niedoborów.
• Prowokacja kontrolowana: wracamy z konkretnymi dawkami podejrzanego składnika i obserwujemy objawy.
• Najlepiej pod opieką dietetyka klinicznego lub gastroenterologa.

O genetyce „metabolizmu” kofeiny, alkoholu i innych

Testy genetyczne (np. CYP1A2 dla kofeiny, ALDH2/ADH1B dla alkoholu) mogą tłumaczyć wrażliwość, ale nie są diagnozą choroby. W praktyce najważniejsza jest obserwacja objawów i rozsądna modyfikacja spożycia.

Najczęstsze pytania (FAQ)

Czym różni się alergia od nietolerancji?

Alergia to reakcja immunologiczna (często IgE) z szybkimi objawami i ryzykiem anafilaksji; diagnozują ją testy alergologiczne. Nietolerancja to na ogół problem enzymatyczny lub wchłaniania (np. laktoza), diagnozowany testami oddechowymi, genetycznymi lub dietą eliminacyjno–prowokacyjną.

Czy testy IgG wykrywają nietolerancje pokarmowe?

Nie. Przeciwciała IgG zwykle świadczą o ekspozycji i tolerancji, a nie o chorobie. Towarzystwa medyczne odradzają ich używanie do diagnozy nietolerancji.

Jaką wiarygodność ma test wodorowy?

To użyteczne narzędzie w doświadczonych rękach, zwłaszcza dla laktozy i fruktozy. Na wynik wpływa przygotowanie, dawka, mikrobiota i obecność metanogenów. Zawsze interpretuj go z lekarzem/dietetykiem w kontekście objawów.

Czy nietolerancję da się „wyleczyć”?

Zależnie od przyczyny. Wtórne niedobory (np. po infekcji) mogą ustąpić. Celiakia wymaga stałej diety bezglutenowej. Hipolaktazja pierwotna jest trwała, ale tolerancja bywa dawkozależna i można korzystać z laktazy w tabletkach.

Czy warto zaczynać od diety eliminacyjnej bez testów?

Krótka, ukierunkowana eliminacja z późniejszą prowokacją bywa bardzo pomocna. Nie przedłużaj eliminacji bez potwierdzenia i unikaj jednoczesnego wykluczania wielu grup produktów bez opieki specjalisty.

Czy probiotyki pomagają przy nietolerancjach?

Mogą łagodzić objawy u części osób (zwłaszcza w IBS), ale dobór szczepów jest indywidualny. Przy celiakii nie zastępują diety bezglutenowej. Zawsze konsultuj w kontekście swoich dolegliwości.

Czy dzieci można diagnozować testem wodorowym?

Tak, ale dawki i wskazania różnią się od dorosłych. U dzieci z objawami i zaburzeniami wzrastania najpierw skonsultuj się z pediatrą/gastroenterologiem.

Podsumowanie: jak mądrze wybierać testy na nietolerancje pokarmowe

• Zacznij od wywiadu, dzienniczka i krótkiej eliminacji z prowokacją.
• Wykorzystuj testy funkcjonalne (wodorowe/metanowe) dla laktozy, fruktozy, sorbitolu i — w wybranych przypadkach — sacharozy.
• Przy podejrzeniu celiakii trzymaj dietę z glutenem do czasu badań; wykonaj serologię i, w razie potrzeby, biopsję.
• Traktuj testy DAO/histaminy jedynie pomocniczo; kluczowa jest dieta z kontrolowaną prowokacją i wykluczenie innych przyczyn.
• Unikaj testów IgG, biorezonansu, testów cytotoksycznych — nie diagnozują nietolerancji.
• W objawach alarmowych lub przy licznych dolegliwościach zawsze skonsultuj się z lekarzem.

Rzetelna diagnostyka pozwala zawęzić eliminacje do tego, co naprawdę szkodzi, a nie rezygnować na chybił trafił z całych grup produktów. W efekcie zyskujesz mniej objawów, więcej swobody i lepsze odżywienie.

Informacje w artykule mają charakter edukacyjny i nie zastępują porady lekarskiej. W przypadku przewlekłych lub nasilonych objawów skonsultuj się z lekarzem lub dietetykiem klinicznym.