Czym jest egzema? Definicja i najczęstsze typy

Egzema (ang. eczema, dermatitis) to szerokie określenie zapalnych chorób skóry, które objawiają się suchością, zaczerwienieniem, świądem, grudkami, pęcherzykami, sączeniem i łuszczeniem. Termin „wyprysk” w dermatologii bywa używany zamiennie z „egzemą”.

Najczęstsze postacie egzemy to:

• Atopowe zapalenie skóry (AZS) – przewlekła, nawrotowa dermatoza o podłożu immunologicznym i genetycznym, związana z zaburzeniem bariery naskórkowej.
• Wyprysk kontaktowy – zapalenie skóry wywołane kontaktem z czynnikiem zewnętrznym:
  • z podrażnienia (irritant contact dermatitis) – najczęstszy; wynik ekspozycji na drażniące substancje, np. detergenty, rozpuszczalniki, częste mycie rąk;
  • alergiczny (allergic contact dermatitis) – reakcja nadwrażliwości opóźnionej (IV typu) na alergen, np. nikiel, chrom, zapachy, konserwanty.
• Inne odmiany: wyprysk pieniążkowaty (nummularny), wyprysk potnicowy (dyshidrotyczny, często na dłoniach i stopach), wyprysk podudzi (zastoinowy w przebiegu niewydolności żylnej) oraz łojotokowe zapalenie skóry (często zaliczane do zapaleń skóry; ma odrębne cechy).

Egzema dotyczy ludzi w każdym wieku, od niemowląt po seniorów, i ma przebieg nawrotowy – okresy nasilenia objawów przeplatają się ze względną remisją.

AZS a wyprysk kontaktowy – kluczowe różnice

Mimo podobnego obrazu klinicznego, AZS i wyprysk kontaktowy różnią się mechanizmem, wyzwalaczami i postępowaniem:

• AZS: uwarunkowanie genetyczne (m.in. mutacje białka filagryny), dominacja odpowiedzi immunologicznej typu Th2, nieprawidłowa bariera naskórkowa prowadząca do utraty wody i przenikania bodźców. Często współistnieje z atopią (katar sienny, astma, alergie).
• Wyprysk kontaktowy:
  • Z podrażnienia: bez udziału układu odpornościowego; wynik sumarycznego uszkadzającego działania substancji (np. częste mycie rąk, środki dezynfekcyjne).
  • Alergiczny: reakcja immunologiczna na konkretny alergen, rozwija się po okresie uczulenia; zmiany lokalizują się w miejscu kontaktu, ale mogą się rozszerzać.

W praktyce u jednej osoby mogą współistnieć AZS i wyprysk kontaktowy, ponieważ uszkodzona bariera skóry w AZS ułatwia uczulanie oraz podrażnienia.

Objawy egzemy: jak rozpoznać zaostrzenie?

Typowe symptomy egzemy obejmują:

• suchość i szorstkość skóry,
• świąd (często bardzo nasilony, pogarszający się wieczorem i w nocy),
• rumień, grudki, pęcherzyki, sączenie, strupki,
• łuszczenie i pękanie naskórka,
• przeczosy (ślady drapania), nadkażenia,
• przewlekle: liszajowacenie – zgrubienie i wzmożone poletkowanie skóry.

Lokalizacja i obraz zależy od wieku i typu:

• AZS u niemowląt: policzki, owłosiona skóra głowy, wyprostne powierzchnie kończyn; częste sączenie.
• AZS u dzieci i dorosłych: zgięcia łokciowe i podkolanowe, szyja, powieki, grzbiety dłoni, brodawki sutkowe; skóra sucha, pogrubiała.
• Wyprysk kontaktowy: zmiany w miejscu ekspozycji (np. nadgarstek pod zegarkiem, płatki uszu od kolczyków z niklem, dłonie u fryzjerów, sprzątających, medyków).

Świąd jest centralnym objawem, napędza „błędne koło”: swędzi → drapię → skóra bardziej uszkodzona → swędzi mocniej.

Przyczyny i czynniki ryzyka

Egzema wynika z kombinacji predyspozycji i środowiska:

• Genetyka i bariera naskórkowa: mutacje filagryny i innych białek strukturalnych upośledzają funkcję „muru” naskórka, co sprzyja suchości i przenikaniu alergenów.
• Układ odpornościowy: w AZS przewaga szlaków zapalnych Th2/Th22; w alergicznym wyprysku kontaktowym – nadwrażliwość komórkowa (IV typu).
• Czynniki drażniące: detergenty, rozpuszczalniki, dezynfektanty, częste mycie rąk, wełna, tarcie mechaniczne, pot.
• Alergeny kontaktowe: nikiel (biżuteria, guziki), chrom (cement), kobalt, zapachy, konserwanty (np. MCI/MI), formaldehyd, balsam peruwiański, barwniki tekstylne, guma/lateks.
• Środowisko: niska wilgotność, zimny wiatr, klimatyzacja/ogrzewanie, twarda woda, zanieczyszczenia powietrza, dym tytoniowy.
• Stres i sen: stres nasila świąd; brak snu pogarsza kontrolę choroby.
• Infekcje skóry: kolonizacja i zakażenia Staphylococcus aureus lub wirusem opryszczki mogą wywoływać zaostrzenia.
• Pokarmy: u części dzieci z AZS współistnieją alergie pokarmowe; bez potwierdzenia testami, eliminacje nie są rutynowo zalecane.

Jak diagnozuje się egzemę?

Rozpoznanie opiera się na wywiadzie i badaniu skóry. Dermatolog oceni wygląd, lokalizację, nasilenie świądu, czynniki wyzwalające oraz dynamikę zmian.

Pomocne badania w wybranych przypadkach:

• Testy płatkowe (patch tests) przy podejrzeniu alergicznego wyprysku kontaktowego – wykrywają uczulenie na konkretne alergeny.
• Badania alergologiczne (np. swoiste IgE, testy skórne) – pomocne, gdy w AZS podejrzewa się współistniejące alergie wziewne/pokarmowe.
• Posiewy przy cechach nadkażenia bakteryjnego; różnicowanie z grzybicą przy ogniskowych zmianach.
• Dermoskopia/biopsja – rzadko, w niejasnych przypadkach lub dla wykluczenia innych chorób skóry.

W diagnostyce różnicowej uwzględnia się m.in. łuszczycę, świerzb, grzybicę, chłoniaki skóry i inne zapalenia.

Leczenie AZS i wyprysku kontaktowego: skuteczne i nowoczesne metody

Leczenie jest indywidualizowane i obejmuje odbudowę bariery naskórkowej, kontrolę stanu zapalnego oraz unikanie wyzwalaczy. W cięższych przypadkach stosuje się terapie ogólne pod kontrolą specjalisty.

Pielęgnacja i odbudowa bariery (podstawa terapii)

• Emolienty – kremy/maści natłuszczające i nawilżające, stosowane co najmniej 1–2 razy dziennie oraz zawsze po kąpieli. Szukaj produktów bezzapachowych, hipoalergicznych, z ceramidami, cholesterolami, humektantami (gliceryna, mocznik w małych stężeniach), okluzyjnymi składnikami (wazelina).
• Higiena skóry – krótkie (5–10 min), letnie prysznice zamiast gorących kąpieli. Delikatne syndety zamiast mydeł zasadowych. Osuszanie przez przykładanie ręcznika, a następnie aplikacja emolientu w ciągu 3 minut („zasada 3 minut”).
• „Wet wrap therapy” – mokre opatrunki po aplikacji emolientu lub sterydu miejscowego w ostrych zaostrzeniach AZS, po przeszkoleniu przez lekarza/pielęgniarkę.
• Ochrona dłoni – przy wyprysku rąk: rękawiczki ochronne (np. nitrylowe), bawełniane wkładki, częsta reemolientacja, zamiana agresywnych środków na łagodniejsze.

Leki miejscowe

• Glikokortykosteroidy miejscowe – standard w opanowaniu zaostrzeń. Dobiera się moc (od słabych na twarz/powieki po silniejsze na tułów/kończyny) i czas terapii. Stosuj zgodnie z zaleceniem lekarza, często w schemacie „krótkie cykle” lub podtrzymująco 2 dni/tydzień na miejsca nawracające. Prawidłowe użycie jest bezpieczne; tzw. „steroidofobia” bywa nieuzasadniona.
• Inhibitory kalcyneuryny (takrolimus, pimekrolimus) – alternatywa lub uzupełnienie sterydów (zwłaszcza na twarz, powieki, fałdy). Mogą dawać przejściowe pieczenie; nie powodują atrofii skóry.
• Inne nowości miejscowe – w niektórych krajach dostępne są inhibitory PDE4 (crisaborole) czy inhibitory JAK w kremie; dostępność różni się regionalnie. W UE stosuje się też maść z delgocytynibem w przewlekłym wyprysku rąk u dorosłych; decyzje podejmuje dermatolog.
• Antybiotyki/antyseptyki miejscowe – tylko przy dowodach nadkażenia bakteryjnego i zwykle krótko. Rutynowe długotrwałe stosowanie nie jest zalecane.

Fototerapia

Naświetlania NB-UVB lub UVA1 są skuteczne w uogólnionych postaciach AZS/wyprysku opornych na leczenie miejscowe. Wymagają cykli zabiegów w warunkach specjalistycznych.

Leczenie ogólne w ciężkich przypadkach AZS

• Leki biologiczne – przeciwciała blokujące szlaki Th2 (np. dupilumab, tralokinumab) znacząco zmniejszają świąd i zapalenie. Stosowane u dzieci i dorosłych w zależności od wskazań, z monitorowaniem.
• Inhibitory JAK (np. upadacytynib, abrocytynib, baricytynib) – doustne leki celowane dla umiarkowanego/ciężkiego AZS. Wymagają kontroli działań niepożądanych i badań laboratoryjnych.
• Leki immunosupresyjne klasyczne (np. cyklosporyna, metotreksat, azatiopryna) – rozważane, gdy inne metody zawiodą; krótkoterminowe lub pomostowe, pod ścisłą kontrolą.
• Antyhistaminowe – nie leczą stanu zapalnego w AZS, ale leki sedatywne mogą pomóc w nocnym świądzie; stosowane objawowo.
• Antybiotyki doustne – tylko przy potwierdzonych zakażeniach bakteryjnych.

Leczenie wyprysku kontaktowego – eliminacja wyzwalacza

• Identyfikacja alergenu/irrytantu – dogłębny wywiad, testy płatkowe. Po ustaleniu czynnika kluczowe jest całkowite unikanie ekspozycji.
• Ochrona barierowa – rękawiczki (dobrane do substancji), zamienniki materiałów (np. biżuteria bez niklu), kremy barierowe uzupełniająco.
• Leczenie miejscowe – podobnie jak w AZS: sterydy/inhibitory kalcyneuryny, emolienty. Ostre, sączące zmiany wymagają delikatnej pielęgnacji i czasem „mokrzych opatrunków”.
• Aspekt zawodowy – przy podejrzeniu wyprysku zawodowego warto skontaktować się z lekarzem medycyny pracy; możliwe modyfikacje stanowiska lub środki ochrony.

Domowa pielęgnacja i zmiana nawyków

• Minimalizm kosmetyczny – mniej znaczy lepiej. Unikaj kompozycji zapachowych, barwników, ostrych peelingów, toników z alkoholem.
• Pranie – delikatne detergenty, program dodatkowego płukania, rezygnacja z płynów zapachowych do płukania. Nowe ubrania wypierz przed pierwszym użyciem.
• Ubrania – bawełna, jedwab lub inne miękkie tkaniny; unikaj wełny i szorstkich materiałów na gołe ciało.
• Temperatura i wilgotność – utrzymuj umiarkowaną temperaturę, rozważ nawilżacz powietrza w sezonie grzewczym.
• Radzenie sobie ze świądem – chłodne okłady, masaż przez tkaninę zamiast drapania, techniki relaksacyjne, krótkie obcinanie paznokci, rękawiczki bawełniane na noc u dzieci.
• Stres i sen – rutyna snu, aktywność fizyczna, mindfulness/relaks; wsparcie psychologiczne w przewlekłej chorobie skóry bywa bardzo pomocne.
• Opalanie i kąpiele słoneczne – umiarkowana ekspozycja może poprawiać AZS, ale zawsze z ochroną przeciwsłoneczną. Unikaj poparzeń; wybieraj filtry dla skóry wrażliwej, najlepiej bezzapachowe.

Dieta a egzema – co naprawdę wiadomo?

Nie istnieje „dieta na egzemę” skuteczna dla wszystkich. Kluczowe punkty:

• Eliminacje tylko z uzasadnieniem – przy podejrzeniu alergii pokarmowej konieczna jest konsultacja z alergologiem i dietetykiem oraz właściwa diagnostyka. Nierozsądne eliminacje grożą niedoborami, zwłaszcza u dzieci.
• Witamina D – jej niedobór jest częsty; suplementacja zgodnie z zaleceniami może wspierać kontrolę AZS u niektórych osób.
• Probiotyki – wyniki badań są mieszane; potencjalna korzyść w profilaktyce AZS u niemowląt z grup ryzyka i w łagodzeniu u części pacjentów, ale nie jest to standard dla wszystkich.
• Zdrowy jadłospis – dieta śródziemnomorska, bogata w warzywa, owoce, pełne ziarna, dobre tłuszcze (omega‑3), ograniczenie wysoko przetworzonych produktów może wspierać ogólną kondycję skóry i mikrobiomu.

W skrócie: jedz racjonalnie, unikaj udokumentowanych alergenów i konsultuj eliminacje. Szukaj równowagi, nie perfekcji.

Powikłania i kiedy pilnie do lekarza

Nieleczona lub ciężka egzema może prowadzić do:

• Nadkażeń bakteryjnych – bolesne, sączące ogniska, żółte miodowe strupy, gorączka.
• Wyprysku opryszczkowego (eczema herpeticum) – rozległe, bolesne, pęcherzykowo‑nadżerkowe zmiany z gorączką; stan nagły wymagający pilnej pomocy.
• Przebarwień i blizn – po gojeniu.
• Problemy psychospołeczne – bezsenność, obniżony nastrój, lęk; warto szukać wsparcia.

Skontaktuj się pilnie z lekarzem, jeśli:

• zmiany szybko się rozszerzają, są bolesne, z gorączką,
• widoczne są pęcherzyki/strupek „miodowy”,
• zajęte są powieki, usta, narządy płciowe,
• zmiany nie reagują na dotychczasowe leczenie,
• podejrzewasz wyprysk kontaktowy i potrzebujesz testów płatkowych.

Mity i fakty o egzemie

• Mit: „Egzema jest zaraźliwa.” Fakt: Nie jest – to stan zapalny, nie infekcja.
• Mit: „Sterydy miejscowe są zawsze niebezpieczne.” Fakt: Stosowane zgodnie z zaleceniem są skuteczne i bezpieczne; powikłania dotyczą nadużywania lub niewłaściwego doboru mocy.
• Mit: „Wystarczy pić więcej wody, a skóra się nawilży.” Fakt: Nawilżenie od środka nie zastąpi odbudowy bariery naskórkowej emolientami.
• Mit: „Testy alergiczne rozwiążą problem AZS.” Fakt: W AZS testy wykrywają uczulenia, ale nie zawsze przekładają się na objawy skórne. Leczenie bariery i zapalenia pozostaje kluczowe.
• Mit: „Naturalne jest zawsze lepsze.” Fakt: Substancje „naturalne” też mogą uczulać (np. olejki eteryczne). Liczy się profil bezpieczeństwa i minimalizm składu.

Najczęstsze pytania (FAQ)

Czy egzema jest zaraźliwa?

Nie. Egzema, w tym AZS i wyprysk kontaktowy, nie przenosi się między ludźmi.

Czy dziecko z AZS wyrośnie z choroby?

U części dzieci objawy istotnie słabną lub ustępują z wiekiem, ale skłonność do suchości skóry może pozostać. Regularna pielęgnacja zwiększa szanse na dłuższe remisje.

Jakie kremy są najlepsze przy egzemie?

Bezzapachowe emolienty z ceramidami, humektantami i okluzjami. Unikaj intensywnych zapachów i długich składów. Konsystencję dobierz do pory roku i miejsca (maści na bardzo suchą skórę, lżejsze kremy na dzień).

Czy można uprawiać sport?

Tak. Pot może podrażniać, więc po wysiłku spłucz skórę letnią wodą i nałóż emolient. Wybieraj przewiewną odzież.

Egzema a tatuaż – czy to bezpieczne?

W AZS i wyprysku kontaktowym istnieje ryzyko zaostrzeń i alergii na barwniki. Decyzję warto skonsultować z dermatologiem i wykonać tatuaż wyłącznie w remisji.

Podsumowanie

Egzema to niejedna choroba, lecz cały wachlarz zapalnych problemów skóry – od atopowego zapalenia po wyprysk kontaktowy. Wspólnym mianownikiem jest uszkodzona bariera naskórkowa i uciążliwy świąd. Skuteczne postępowanie opiera się na trzech filarach: konsekwentnej pielęgnacji (emolienty i delikatna higiena), kontroli zapalenia (leki miejscowe, a w razie potrzeby fototerapia i terapie ogólne) oraz eliminacji wyzwalaczy (alergenów i czynników drażniących). Dzięki nowoczesnym metodom wiele osób osiąga długie remisje i znacząco poprawia jakość życia.

Jeśli masz wątpliwości co do rozpoznania, zmian skórnych lub leczenia, skonsultuj się z dermatologiem. Indywidualny plan terapii to najkrótsza droga do opanowania objawów.