Czym jest egzema (AZS) – podstawy

Egzema to potoczne określenie grupy stanów zapalnych skóry, z których najczęstszy jest atopowe zapalenie skóry (AZS). W AZS dochodzi do zaburzenia funkcji bariery skórnej, przewlekłego stanu zapalnego i nadwrażliwości na czynniki środowiskowe. Skóra jest sucha, swędząca, skłonna do pękania i nadkażeń. Objawy zwykle przebiegają falowo – z okresami zaostrzeń i remisji.

Do najczęstszych czynników zaostrzających należą: kontaktowe drażnienie (detergenty, wełna), infekcje skóry, stres, zimne i suche powietrze, pot, a u części osób również alergeny wziewne (roztocza kurzu domowego). Jedzenie może być jednym z elementów układanki – ale rzadko jest jedyną przyczyną przewlekłego stanu zapalnego skóry.

Alergie pokarmowe a nietolerancje – ważne różnice

Alergia pokarmowa to reakcja układu odpornościowego na białka pokarmowe. Może mieć charakter:

• IgE-zależny (natychmiastowy) – objawy w ciągu minut do 2 godzin: pokrzywka, obrzęk warg, wymioty, świszczący oddech, anafilaksja.
• Nie-IgE (opóźniony) – nasilenie objawów zwykle po 6–48 godzinach: zaostrzenie egzemy, dolegliwości żołądkowo-jelitowe (biegunka, krew w stolcu u niemowląt), czasem słaby przyrost masy.
• Mieszany – elementy obu mechanizmów.

Nietolerancja pokarmowa nie angażuje układu odpornościowego (np. niedobór laktazy, reakcja na histaminę w żywności). Może powodować dyskomfort, ale nie jest alergią i zazwyczaj nie wywołuje typowych objawów alergicznych, takich jak pokrzywka czy anafilaksja.

Jaki jest związek między egzemą a alergiami pokarmowymi?

Związek ten jest złożony i zależy od wieku oraz nasilenia choroby:

• U niemowląt i małych dzieci z umiarkowanym/ciężkim AZS alergie pokarmowe współistnieją częściej niż w populacji ogólnej. Najczęstsi „podejrzani” to białko mleka krowiego, jaja, orzeszki ziemne, orzechy, pszenica, soja oraz ryby.
• U dorosłych wyraźny wpływ diety na egzemę występuje rzadko. Zaostrzenia częściej wynikają z czynników kontaktowych, stresu czy infekcji skóry.
• Co ważne: nawet u dzieci z dodatnimi testami na alergię pokarmową jedzenie nie zawsze zaostrza skórę. Sensytyzacja (dodatni test) ≠ kliniczna alergia (objawy po spożyciu).
• Eliminacja pokarmów bez wskazań może pogarszać stan odżywienia i paradoksalnie zwiększać ryzyko rozwoju alergii (poprzez brak tolerowania danego białka przez układ odpornościowy).

W skrócie: dieta może modulować przebieg AZS u części dzieci, ale podstawą leczenia pozostaje odbudowa bariery skórnej i kontrola stanu zapalnego, a nie szerokie restrykcje pokarmowe.

Objawy sugerujące udział pokarmów

Warto rozważyć udział pokarmów, jeśli występują:

• Nagłe reakcje po konkretnym produkcie: pokrzywka, świąd jamy ustnej, obrzęk, wymioty, świszczący oddech – zwykle w ciągu 2 godzin od spożycia (IgE-zależne).
• Wyraźne zaostrzenie egzemy 6–48 godzin po spożyciu konkretnego pokarmu, szczególnie u niemowląt z ciężkim AZS.
• Współistniejące objawy żołądkowo-jelitowe u niemowląt: śluz/krew w stolcu, silne kolki, słaby przyrost masy – połączone z nasileniem zmian skórnych.

Uwaga: egzema często nasila się falowo niezależnie od diety. Najczęstsze, mylnie przypisywane jedzeniu czynniki to infekcje (np. przeziębienie), ząbkowanie, przesuszenie skóry zimą, pot, detergenty i drażniące tkaniny. Dzienniczek objawów może pomóc, ale łatwo o błąd interpretacji – dlatego warto łączyć obserwacje z próbą prowokacji w kontrolowanych warunkach.

Diagnostyka: jakie testy mają sens (a jakie nie)?

Najważniejsza jest dobra anamneza (wywiad) i korelacja czasowa objawów z jedzeniem. Badania pomocnicze:

Testy przydatne

• Skórne testy punktowe (SPT) i swoiste IgE z krwi – pomocne przy podejrzeniu reakcji natychmiastowych. Dodatni wynik wskazuje na uczulenie, ale nie przesądza o alergii klinicznej; ujemny wynik ma zwykle dobrą wartość wykluczającą.
• Testy komponentowe (np. Ara h 2 dla orzeszków ziemnych) – lepiej przewidują ryzyko ciężkiej reakcji w wybranych pokarmach.
• Próba prowokacji pokarmowej (OFC) – złoty standard rozpoznania; najlepiej prowadzona przez alergologa, szczególnie przy podejrzeniu reakcji IgE-zależnych.

Testy o ograniczonej lub wątpliwej wartości

• Atopowe testy płatkowe (APT) – mogą pomóc w badaniach naukowych nad reakcjami opóźnionymi, ale nie są rutynowym standardem.

Testy niewiarygodne – unikaj

• IgG/IgG4 na pokarmy, testy cytotoksyczne, testy kinesjologiczne, biorezonans, „analiza żywej kropli krwi”, testy z włosa – nie mają podstaw naukowych i mogą prowadzić do niepotrzebnych eliminacji.

Wniosek: testy służą do potwierdzenia rozsądnego podejrzenia klinicznego, a nie do „łowienia” przypadkowych dodatnich wyników. Bez objawów po spożyciu wynik dodatni rzadko uzasadnia dietę.

Dieta eliminacyjna: kiedy, jak i na jak długo?

Dieta eliminacyjna to narzędzie diagnostyczno-terapeutyczne, nie styl życia. Stosuj ją celowanie i czasowo:

Kiedy rozważyć?

• U niemowląt i małych dzieci z umiarkowanym/ciężkim AZS nieodpowiadającym na optymalne leczenie miejscowe, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie udziału konkretnego pokarmu.
• Gdy występują wyraźne objawy po spożyciu (np. białko mleka, jaja).

Jak przeprowadzić?

1. Wybierz maksymalnie 1–2 najbardziej prawdopodobne pokarmy na podstawie wywiadu i ewentualnych testów.
2. Eliminuj je na krótki, z góry ustalony okres: zwykle 2–4 tygodnie (u niemowląt czasem krócej).
3. Oceń obiektywnie odpowiedź skóry (skala świądu, liczba przebudzeń nocnych, powierzchnia zajętej skóry, potrzeba sterydów miejscowych).
4. Jeśli jest poprawa – wykonaj kontrolowaną prowokację (stopniowy powrót do diety), aby potwierdzić związek. U reakcji natychmiastowych prowokację planuj z alergologiem.
5. Jeśli brak poprawy – nie przedłużaj eliminacji i poszukaj innych przyczyn zaostrzeń.

Bezpieczeństwo ponad wszystko

• Unikaj szerokich, wieloskładnikowych eliminacji bez wskazań – grożą niedoborami i zaburzeniem wzrastania u dzieci.
• Pamiętaj o substytutach (np. przy eliminacji mleka – odpowiednia formuła lub napoje wzbogacane, w porozumieniu z dietetykiem).
• Nie opóźniaj wprowadzania pokarmów stałych u niemowląt bez wskazań. Wczesna, regularna ekspozycja (np. na jajko, orzeszki ziemne) może zmniejszać ryzyko alergii.

Niemowlęta i karmienie piersią: specjalne sytuacje

U niemowląt z ciężkim AZS i objawami sugerującymi alergię na białka mleka krowiego rozważa się:

• Karmienie piersią: krótkotrwała eliminacja mleka krowiego i produktów mlecznych z diety mamy (zwykle 2–4 tygodnie), z odpowiednią suplementacją wapnia i witaminy D, a następnie próba prowokacji.
• Karmienie mieszanką: w razie potrzeby mieszanina hydrolizowana (ekstensywnie hydrolizowana), a w ciężkich przypadkach mieszanina aminokwasowa po konsultacji z lekarzem.

Nie zaleca się profilaktycznych diet eliminacyjnych u matek karmiących bez ewidentnych wskazań. Ryzyko niedoborów i wpływu na laktację przewyższa potencjalne korzyści.

Leczenie podstawowe egzemy – nie tylko dieta

Niezależnie od roli pokarmów, skuteczna kontrola AZS wymaga konsekwentnej pielęgnacji i leczenia przeciwzapalnego:

• Codzienna odbudowa bariery: obfite emolienty 2–3 razy dziennie i do 3 minut po kąpieli (reguła „3 minut”).
• Terapia przeciwzapalna: miejscowe glikokortykosteroidy dobrane do lokalizacji i wieku; inhibitory kalcyneuryny jako alternatywa/terapia podtrzymująca.
• Kontrola zakażeń i kolonizacji: higiena, krótkie kąpiele, pielęgnacja zmian sączących, w wybranych przypadkach miejscowe antyseptyki/antybiotyki według zaleceń.
• Unikanie drażniących czynników: detergenty, wełna, pot, suche powietrze; delikatne pranie i płukanie ubrań, bawełna przy skórze.
• Techniki wspomagające: opatrunki okluzyjne/wet wrap w zaostrzeniach (po instrukcji), fototerapia czy leczenie systemowe/biologiczne w ciężkich i opornych przypadkach.

U wielu osób dobra kontrola stanu zapalnego i bariery skórnej znacząco redukuje „reaktywność” skóry na potencjalne alergeny, w tym pokarmy.

Mity i fakty o diecie przy AZS

• „Cukier powoduje egzemę” – Mit. Cukier nie jest przyczyną AZS, choć dieta bogata w cukry proste może sprzyjać stanom zapalnym ogólnie. Kluczowa jest całościowa jakość diety.
• „Gluten trzeba wykluczyć przy każdej egzemie” – Mit. Eliminacja glutenu ma sens tylko przy podejrzeniu celiakii lub potwierdzonej alergii na pszenicę.
• „Dieta niskohistaminowa leczy egzemę” – Brak dobrych dowodów. U wąskiej grupy osób może zmniejszać świąd, ale nie jest standardem leczenia AZS.
• „Im więcej wykluczeń, tym lepiej” – Nieprawda. Szerokie eliminacje zwiększają ryzyko niedoborów i mogą utrwalać alergie poprzez brak ekspozycji.
• „Testy IgG pokażą, co mnie uczula” – Nie. IgG odzwierciedla ekspozycję i tolerancję, nie alergię.
• „Probiotyki wyleczą egzemę” – Częściowy mit. Mogą przynieść niewielką poprawę u niektórych dzieci, ale nie zastąpią leczenia miejscowego.

Mikrobiom jelitowy, probiotyki i suplementy

Oś jelito–skóra fascynuje naukowców. U dzieci z AZS częściej obserwuje się zmiany w mikrobiomie jelitowym i skórnym, ale przekucie tego w terapię nie jest proste.

• Probiotyki: niektóre szczepy (np. Lactobacillus rhamnosus GG) wykazują umiarkowaną skuteczność w profilaktyce AZS u niemowląt z grup ryzyka i niewielką w łagodzeniu objawów u części dzieci. Efekt zależy od szczepu, dawki i czasu.
• Prebiotyki i synbiotyki: dane są obiecujące, ale wciąż niejednoznaczne.
• Witamina D: niedobór może wiązać się z gorszym przebiegiem AZS. Warto zadbać o prawidłową suplementację zgodnie z zaleceniami wiekowymi.
• Kwasy omega-3: wyniki badań są mieszane; mogą mieć niewielki wpływ na stan zapalny u części osób.

Najlepszą „dietą przeciwzapalną” w praktyce jest regularne, urozmaicone żywienie: dużo warzyw i owoców, pełnoziarniste zboża, strączki, zdrowe tłuszcze, ograniczenie ultraprzetworzonej żywności i nadmiaru cukrów prostych.

Praktyczny plan działania krok po kroku

1. Upewnij się, że pielęgnacja skóry jest optymalna: emolienty, leczenie przeciwzapalne, unikanie drażniących czynników.
2. Spisz konkretne, powtarzalne reakcje po jedzeniu (czas, rodzaj pokarmu, objawy).
3. Skonsultuj się z lekarzem (alergolog/dermatolog/pediatra) – omów, czy testy SPT/sIgE mają sens w Twojej sytuacji.
4. Jeśli istnieje uzasadnione podejrzenie – przeprowadź krótką, celowaną eliminację 1–2 podejrzanych pokarmów przez 2–4 tygodnie.
5. Obiektywnie oceń poprawę. Jeśli wystąpi – zaplanuj kontrolowaną prowokację, aby potwierdzić diagnozę.
6. Unikaj długotrwałych, wieloskładnikowych eliminacji bez potwierdzenia. W razie konieczności skorzystaj ze wsparcia dietetyka klinicznego.
7. Pamiętaj o regularnym wprowadzaniu i utrzymywaniu w diecie tolerowanych pokarmów – to wspiera rozwój tolerancji immunologicznej.

W przypadku ostrych reakcji (pokrzywka uogólniona, duszność, obrzęk, wymioty) po jedzeniu – traktuj to jako potencjalnie zagrażające życiu; skontaktuj się pilnie z lekarzem. Osoby z rozpoznaną alergią IgE-zależną na produkty wysokiego ryzyka (np. orzeszki ziemne) powinny mieć indywidualny plan postępowania i – jeśli zalecono – adrenalinę w autowstrzykiwaczu.

Najczęściej zadawane pytania (FAQ)

Czy egzema może być wywołana wyłącznie dietą?

U większości pacjentów – nie. Dieta bywa jednym z czynników zaostrzających, szczególnie u dzieci, ale podstawą problemu jest defekt bariery skórnej i przewlekły stan zapalny.

Jak długo czekać na efekty diety eliminacyjnej?

Jeśli pokarm rzeczywiście nasila egzemę, pierwsze sygnały poprawy często pojawiają się w ciągu 2–4 tygodni. Brak poprawy po tym czasie przemawia przeciwko istotnemu udziałowi danego pokarmu.

Czy warto badać IgG na pokarmy?

Nie. Testy IgG/IgG4 nie diagnozują alergii i nie powinny być używane do planowania diety.

Czy „dieta przeciwzapalna” wyleczy AZS?

Nie wyleczy, ale może wspierać ogólne zdrowie i kontrolę stanu zapalnego. O skuteczności leczenia AZS decyduje przede wszystkim pielęgnacja skóry i terapia przeciwzapalna.

Czy probiotyki pomogą mojemu dziecku?

Mogą przynieść niewielką poprawę u części dzieci, ale nie zastępują standardowego leczenia. Dobór szczepu i dawki warto omówić ze specjalistą.

Czy powinienem profilaktycznie unikać mleka/jaj/glutenu u dziecka z egzemą?

Bez konkretnych wskazań – nie. Profilaktyczne eliminacje mogą zaszkodzić i zwiększyć ryzyko alergii poprzez brak ekspozycji.