Czym jest egzema?

Egzema (wyprysk) to zbiorcza nazwa grupy stanów zapalnych skóry, które dają podobny obraz kliniczny: świąd, rumień, grudki, pęcherzyki, łuszczenie, nadżerki i w dłuższej perspektywie lichenizację (pogrubienie i wzór skóry jak „mapa”). Najbardziej znanym typem jest atopowe zapalenie skóry (AZS), ale pod „parasolem” egzemy znajdziemy też m.in. kontaktowe zapalenie skóry, wyprysk rąk, wyprysk pieniążkowaty, łojotokowe zapalenie skóry czy wyprysk podudzi.

U dorosłych te jednostki często się nakładają: osoba z AZS może jednocześnie rozwinąć alergiczne kontaktowe zapalenie skóry, a przewlekłe drażnienie detergentami może utrwalać wyprysk rąk. Dlatego prawidłowe rozpoznanie konkretnego podtypu ma kluczowe znaczenie dla skutecznego leczenia.

Dlaczego u dorosłych wygląda inaczej?

Skóra dorosłych i ich środowisko różnią się od pediatrycznych realiów, co przekłada się na przebieg choroby:

• Bariera skórna i immunologia: z wiekiem bariera naskórkowa bywa osłabiona (szczególnie w starszym wieku), a profil zapalny może przesuwać się między osiami Th2–Th22–Th1, co wpływa na morfologię zmian.
• Ekspozycje zawodowe: kontakt z chemikaliami, metalami (nikiel, kobalt, chrom), gumą, akrylanami (stylizacja paznokci), konserwantami (MI/MCI), barwnikami (PPD), olejami przemysłowymi – to typowo „dorosłe” wyzwalacze.
• Hormony i cykl życia: ciąża, połóg, perimenopauza i menopauza modyfikują funkcję bariery i odpowiedź zapalną; u niektórych kobiet nasilenia pojawiają się przed miesiączką.
• Nawyki i styl życia: stres, brak snu, alkohol, palenie, częste mycie rąk i dezynfekcja, zmiany klimatyczne i podróże – to codzienność dorosłych, która potrafi zaostrzyć wyprysk.

Typy egzemy częstsze u dorosłych

Choć nazwa „egzema” brzmi jak jedna choroba, u dorosłych częściej spotyka się szereg odmiennych fenotypów:

1) Atopowe zapalenie skóry u dorosłych

U dorosłych AZS często ma inne lokalizacje niż u dzieci. Dominują:

• twarz i szyja (tzw. head-and-neck dermatitis), z zajęciem powiek i okolicy ust,
• dłonie i nadgarstki (często jako przewlekły wyprysk rąk),
• fałdy (zgięcia łokciowe i podkolanowe) – ale także kark, ramiona, tułów, brodawki sutkowe,
• rozlane lichenifikacje u osób przewlekle drapiących skórę.

Świąd bywa wyjątkowo nasilony, szczególnie nocą. Warto pamiętać, że ujawnienie AZS w dorosłości nie wyklucza współistnienia alergicznego kontaktowego zapalenia skóry – testy płatkowe są wtedy szczególnie przydatne.

2) Alergiczne i z podrażnienia kontaktowe zapalenie skóry

U dorosłych to bardzo częsta przyczyna zaostrzeń, zwłaszcza na dłoniach, powiekach i szyi. Winowajcami bywają m.in.: nikiel (biżuteria, sprzęty), kobalt i chrom (narzędzia, cement), perfumy i mieszanki zapachowe, konserwanty (metyloizotiazolinon, formaldehyd), barwniki PPD (farby do włosów), gumy i lateks, akrylany (manicure hybrydowy), filtr oktokrylen. Z podrażnieniem z kolei kojarzy się częste mycie, detergenty, rozpuszczalniki, woda i pot.

3) Przewlekły wyprysk rąk

To „choroba zawodowa” fryzjerów, mechaników, medyków, sprzedawców, kucharzy i rodziców małych dzieci. Skóra bywa sucha, spękana, szorstka, czasem z zapaleniem okołopaznokciowym. Ograniczenie ekspozycji i właściwe rękawice są równie ważne jak leki. W ciężkich, opornych przypadkach w UE stosuje się doustny alitretinoin.

4) Wyprysk pieniążkowaty (nummularny)

Okrągłe „monety” zapalne na kończynach i tułowiu, często u mężczyzn w średnim i starszym wieku. Nasilony świąd, tendencja do nadkażeń. Zimą bywa gorzej (sucha skóra).

5) Łojotokowe zapalenie skóry

Wykwity w strefach łojotokowych: brwi, fałdy nosowo-wargowe, broda, owłosiona skóra głowy. U dorosłych często przewlekłe z nawrotami. Leczenie opiera się o środki przeciwgrzybicze (ketokonazol) i przeciwzapalne, delikatnie dobrane do wrażliwej skóry.

6) Wyprysk potnicowy (dyshydrotyczny, pompholyx)

Pęcherzyki i pęcherze na bocznych powierzchniach palców, dłoniach i stopach, z intensywnym świądem i pieczeniem. Wyzwalacze: pot, stres, nikiel/kobalt, sezonowość (wiosna/lato). Wymaga mocniejszych steroidów miejscowych i rygorystycznej pielęgnacji bariery.

7) Asteatotyczny wyprysk (eczema craquelé)

Sucha, „spękana jak porcelana” skóra, głównie na kończynach u osób starszych, w sezonie grzewczym. Kluczowe są emolienty bogate w lipidy i ograniczenie zbyt gorących kąpieli.

8) Wyprysk podudzi (żylakowy, stasis dermatitis)

Skutek przewlekłej niewydolności żylnej: rumień, sączenie, przebarwienia brązowe, świąd i strupy na podudziach. Terapia obejmuje pielęgnację bariery i kompresjoterapię.

9) Lichen simplex chronicus (neurodermit)

Efekt błędnego koła świąd–drapanie, zwykle na karku, potylicy, mosznie lub sromie, przedramionach. Pogrubienie skóry i intensywny świąd. U dorosłych częsty i wymaga połączenia leczenia przeciwzapalnego ze strategiami kontrolującymi świąd.

Objawy i lokalizacja: dorośli vs dzieci

Najważniejsze różnice w obrazie klinicznym egzemy u dorosłych:

• Więcej zmian na twarzy i szyi (powieki, okolica ust, broda), częściej zajęte są ręce.
• Silniejsza lichenizacja jako efekt przewlekłego drapania i tarcia.
• Rozleglejsze zaostrzenia po stresie i ekspozycji na kontaktowe alergeny/drażniące.
• Mniej typowa triada atopii (astma, alergiczny nieżyt nosa) w wariancie „późnego początku” niż w „przetrwałym” AZS z dzieciństwa.
• Częstsze nadkażenia bakteryjne i drożdżakowe oraz zajęcie mieszków włosowych (folliculitis).

Czynniki wyzwalające u dorosłych

• Kontaktowe alergeny i drażniące: nikiel, kobalt, chrom, perfumy, konserwanty (MI/MCI), formaldehyd, barwniki PPD, akrylany, guma/lateks, detergenty, rozpuszczalniki, ciecze chłodzące, pyły.
• Nadmierne mycie rąk i dezynfekcja, praca w mokrym środowisku („wet work”).
• Stres i brak snu – nasilają świąd i drapanie.
• Pot i tarcie (sport, ciasne ubrania, kaski, maski), wełna i szorstkie tkaniny.
• Klimat i sezonowość: suche, zimne powietrze oraz częste zmiany temperatur.
• Infekcje skóry (Staphylococcus aureus, drożdżaki Malassezia) – nie tylko nasilają, ale też podtrzymują stan zapalny.
• Hormony: wahania okołomiesiączkowe, ciąża, menopauza.

Diagnostyka i różnicowanie

Wstępne rozpoznanie zwykle stawia dermatolog na podstawie wywiadu i badania skóry. U dorosłych kluczowe jest wykluczenie i/lub rozpoznanie komponenty kontaktowej oraz innych dermatoz o podobnym obrazie.

Narzędzia diagnostyczne

• Testy płatkowe – złoty standard przy podejrzeniu alergicznego kontaktowego zapalenia skóry, szczególnie przy wyprysku rąk, powiek, szyi oraz AZS opornym na leczenie.
• Wymazy/posiewy w kierunku S. aureus lub drożdżaków przy nadkażeniach, sączeniu, żółtych strupach.
• Biopsja skóry – gdy obraz nietypowy lub podejrzany o łuszczycę, grzybicę, świerzb, chłoniaka skóry (CTCL).
• Badania alergologiczne IgE/prick – przydatne w kontekście atopii, ale u dorosłych korelacja ze skórą bywa słaba; nie służą do rozpoznania kontaktowego zapalenia skóry.

Najważniejsze „czerwone flagi”

• szybko szerzące się bolesne, pęcherzykowe zmiany z gorączką (podejrzenie eczema herpeticum – wymaga pilnej konsultacji),
• asymetryczne, jednostronne, rumieniowo-złuszczające blaszki oporne na leczenie (myśleć o łuszczycy, CTCL),
• nagłe pogorszenie po nowym kosmetyku/produkcie (reakcja kontaktowa).

Leczenie: co różni dorosłych?

U dorosłych terapia często musi być mocniejsza i bardziej ukierunkowana na wyzwalacze środowiskowe. Zwykle łączy się kilka strategii: leki miejscowe, fototerapię, leki ogólne oraz szeroko rozumianą pielęgnację bariery.

Leki miejscowe

• Emolienty – fundament terapii. U dorosłych sprawdzają się bogate formuły z ceramidami, cholesterolem, wolnymi kwasami tłuszczowymi, mocznikiem (w niskich stężeniach 2–5% przy pękaniu) i humektantami (gliceryna). Stosowanie: minimum 2 razy dziennie i zawsze po myciu.
• Glikokortykosteroidy miejscowe – dobór mocy do lokalizacji: na dłonie i stopy często potrzebne są preparaty o większej sile (krótkie kursy), na twarz i fałdy – słabsze lub niefluorowane. U dorosłych warto stosować terapię proaktywną (np. 2 dni w tygodniu na „miejsca pamięciowe”).
• Inhibitory kalcyneuryny (takrolimus, pimekrolimus) – bezpieczne na twarz i powieki, dobre do terapii podtrzymującej i strategii proaktywnych.
• Środki przeciwgrzybicze (np. ketokonazol) – przy łojotokowym zapaleniu skóry lub kolonizacji Malassezia (często w wariancie head-and-neck).
• Antyseptyki – miejscowo przy sączeniu i nadkażeniach; decyzję o antybiotyku miejscowym lub doustnym podejmuje lekarz.

Fototerapia

NB-UVB i UVA1 są skuteczne w umiarkowanym i ciężkim AZS oraz w niektórych postaciach wyprysku rąk. Kursy trwają zwykle 2–3 miesiące. Fototerapia bywa dobrym pomostem pozwalającym ograniczyć sterydy systemowe.

Leczenie ogólne

• Leki biologiczne w AZS: dupilumab (przeciw IL-4/IL-13) oraz tralokinumab (przeciw IL-13) – wysoka skuteczność i dobra tolerancja, także u dorosłych z AZS „późnego początku”.
• Inhibitory JAK (np. upadacytynib, baricytynib, abrocytynib) – szybkie działanie przeciwświądowe i przeciwzapalne w średnio-ciężkim i ciężkim AZS; wymagają monitorowania bezpieczeństwa.
• Klasyczne immunosupresanty (cyklosporyna A – krótkoterminowo, metotreksat, azatiopryna, mykofenolan) – rozważane, gdy nowsze opcje są niedostępne lub przeciwwskazane.
• Alitretinoin – z wyboru w ciężkim, przewlekłym wyprysku rąk opornym na leczenie miejscowe (z monitorowaniem i antykoncepcją u kobiet).

Wsparcie niefarmakologiczne

• Psychodermatologia: nauka kontroli świądu, techniki relaksacyjne, higiena snu. Uporczywy świąd i stres tworzą błędne koło.
• Edukacja i plan działania: rozpoznawanie wczesnych oznak zaostrzeń, protokół „ratunkowy” (krótkie kursy silniejszego sterydu), protokół pielęgnacji w remisji.

Pielęgnacja i styl życia: dorosłe „best practices”

Codzienna rutyna

• Delikatne mycie: letnia woda, syndety o pH zbliżonym do fizjologicznego, krótkie prysznice. Unikaj gorących kąpieli.
• „Reguła 3 minut”: emolient w ciągu 3 minut po umyciu – zamyka wilgoć w skórze.
• Warstwowanie: najpierw leki miejscowe, po wchłonięciu emolient. Rano filtry przeciwsłoneczne w razie ekspozycji.

Ochrona rąk

• Rękawice: nitrylowe do „mokrych” prac (z przerwami co 20–30 minut), bawełniane pod spód dla komfortu. Unikaj lateksu przy podejrzeniu uczulenia.
• Unikanie pełnej okluzji: rękawice zdejmuj, by odparować pot. Pot to silny wyzwalacz podrażnienia.
• Barierowe kremy: przed pracą oraz po każdym myciu dłoni emolient o bogatej konsystencji.

Twarz, powieki, golenie

• Powieki: preferuj inhibitory kalcyneuryny; unikaj perfumowanych kremów i agresywnego demakijażu.
• Golenie: miękkie ostrza, pianki bez zapachu, golenie po prysznicu, a po – natychmiast emolient.

Ubrania i środowisko

• Tkaniny: miękka bawełna, bambus, jedwab; unikaj wełny na gołe ciało. Lżejsze warstwy zamiast jednego ciężkiego swetra.
• Pranie: proszki dla skóry wrażliwej, dodatkowe płukanie, unikanie płynów zapachowych.
• Wilgotność: nawilżacz powietrza zimą (40–50% wilgotności względnej).

Dieta i suplementy – czy mają znaczenie u dorosłych?

U dorosłych rzadko główną przyczyną egzemy jest alergia pokarmowa. Eliminacje „na własną rękę” często szkodzą (niedożywienie, stres). Zamiast tego:

• Zdrowy wzorzec żywieniowy: dieta śródziemnomorska, bogata w warzywa, owoce, pełne ziarna, ryby i zdrowe tłuszcze.
• Umiarkowanie w alkoholu i cukrach prostych – sprzyjają stanom zapalnym i pogorszeniu snu.
• Witamina D: warto uzupełnić niedobór zgodnie z zaleceniami lekarza.

Jeśli podejrzewasz konkretny pokarm, prowadź dziennik objawów i skonsultuj się ze specjalistą – tylko ukierunkowane testy i kontrolowane próby eliminacji mają sens.

Powikłania i kiedy do lekarza

• Nadkażenia bakteryjne i grzybicze – objawiają się sączeniem, żółtymi strupami, nasilonym bólem; wymagają leczenia.
• Eczema herpeticum – wysiew bolesnych, pęcherzykowych zmian z gorączką; stan nagły.
• Blizny i przebarwienia pozapalne – częstsze przy przewlekłym drapaniu i stanach zapalnych.
• Wpływ na psychikę – zaburzenia snu, lęk, depresja. Warto pytać o wsparcie i narzędzia do radzenia sobie ze świądem.

Najczęstsze mity o egzemie u dorosłych

• „To musi być alergia pokarmowa.” U dorosłych najczęściej winny jest kontakt z alergenem/drażniącym lub zaburzona bariera, nie pokarm.
• „Sterydy niszczą skórę – nie wolno ich używać.” Stosowane prawidłowo, w odpowiedniej mocy i czasie, są bezpieczne i skuteczne. Szkodzi raczej ich nieuzasadnione unikanie lub nadużywanie.
• „Emolient to tylko krem nawilżający.” To pełnoprawna terapia bariery skórnej, która zmniejsza nawroty i dawki leków.
• „Egzema sama przejdzie.” U wielu dorosłych ma przebieg przewlekły z nawrotami – potrzebny jest plan leczenia i prewencji.

FAQ: najczęstsze pytania

Czy egzema u dorosłych może zacząć się nagle?

Tak. Późny początek AZS lub wyprysk kontaktowy mogą pojawić się po latach bez problemów skórnych, często po ekspozycji na nowy alergen lub w okresie stresu.

Jak odróżnić egzemę od łuszczycy?

Łuszczyca daje wyraźnie odgraniczone, srebrzysto-łuszczące blaszki (kolana, łokcie, skóra głowy), często z zajęciem paznokci. Egzema bardziej swędzi, częściej sączy i lichenizuje. Przy wątpliwościach decyduje dermatolog, czasem biopsja.

Czy testy alergiczne krwi wystarczą?

Nie. W kontaktowym zapaleniu skóry kluczowe są testy płatkowe. Badania IgE/prick dotyczą alergii natychmiastowej, nie kontaktowej.

Jak długo stosować emolienty?

Codziennie, bezterminowo – to część leczenia podtrzymującego i profilaktyki nawrotów.

Czy dieta eliminacyjna pomoże?

Tylko gdy istnieje udokumentowana nadwrażliwość. Rutynowe eliminacje u dorosłych rzadko przynoszą korzyść, a mogą zaszkodzić.

Podsumowanie

Egzema u dorosłych to nie jest „ta sama choroba co u dzieci”. Różni się obrazem klinicznym (częściej twarz i ręce, silna lichenizacja), częściej współistnieje z kontaktowym zapaleniem skóry i wymaga dokładnej diagnostyki (testy płatkowe). Leczenie powinno łączyć skuteczne leki miejscowe (z terapią proaktywną), modyfikację ekspozycji zawodowych i domowych, fototerapię oraz – w razie potrzeby – nowoczesne terapie ogólne (biologiczne, inhibitory JAK, alitretinoin w wyprysku rąk). Fundamentem są emolienty, edukacja i świadome zarządzanie wyzwalaczami.

Dobra wiadomość: przy spersonalizowanym planie większość dorosłych osiąga stabilną kontrolę objawów i znaczącą poprawę jakości życia.

Gdzie szukać rzetelnych informacji

• Krajowe i europejskie wytyczne dotyczące AZS (np. European Task Force on Atopic Dermatitis).
• Strony towarzystw dermatologicznych (np. Polskie Towarzystwo Dermatologiczne, American Academy of Dermatology).
• Poradnie dermatologiczne i alergologiczne – w szczególności z dostępem do testów płatkowych.