Najważniejsze wnioski (w skrócie)

• Najskuteczniej na uderzenia gorąca działa hormonalna terapia menopauzy (HTZ/HTM) — estrogen z progestagenem (jeśli macica jest zachowana) lub sam estrogen po histerektomii.
• Dla suchości i bólu przy współżyciu najlepsze są miejscowe estrogeny dopochwowe, ospemifen lub prasteron (DHEA).
• Gdy hormonów nie można stosować, pomagają leki niehormonalne: SSRI/SNRI, gabapentyna, rzadziej klonidyna. Nowością jest fezolinetant (antagonista NK3) – dostępny w wybranych krajach.
• Ochrona kości: HTZ spowalnia utratę masy kostnej; w osteoporozie stosuje się bisfosfoniany, denosumab, raloksyfen, a w cięższych przypadkach leki anaboliczne.
• Suplementy i zioła mają zróżnicowaną skuteczność; decyzje warto podejmować ostrożnie, uwzględniając możliwe interakcje (np. dziurawiec).
• Bezpieczeństwo przede wszystkim: dobór leczenia zależy od wieku, czasu od menopauzy, chorób towarzyszących i indywidualnego ryzyka (zakrzepy, udar, rak piersi, choroba wątroby).

Czym jest menopauza i kiedy rozważyć leczenie

Menopauza to ostatnia miesiączka w życiu kobiety, rozpoznawana po 12 miesiącach braku krwawień. Perimenopauza (okres okołomenopauzalny) może trwać kilka lat wcześniej i bywa najbardziej uciążliwa pod względem objawów. Najczęściej zgłaszane problemy to:

• uderzenia gorąca i nocne poty (objawy naczynioruchowe),
• problemy ze snem, drażliwość, wahania nastroju, trudności z koncentracją,
• suchość pochwy, ból przy współżyciu, częstsze infekcje dróg moczowych (zespół genitourinary of menopause – GSM),
• spadek gęstości kości i zwiększone ryzyko złamań.

Leczenie rozważa się, gdy objawy wpływają na komfort życia, funkcjonowanie zawodowe lub zdrowie (np. nawracające bezsenności, ból przy współżyciu, osteopenia/osteoporoza). Wybór terapii powinien być spersonalizowany.

Leki hormonalne w menopauzie (HTZ/HTM)

Hormonalna terapia menopauzy (HTZ/HTM) to złoty standard leczenia umiarkowanych i ciężkich uderzeń gorąca i nocnych potów. Działa też korzystnie na sen, nastrój, suchość pochwy (szczególnie miejscowe estrogeny) i chroni kości.

Estrogeny – podstawa terapii

Estrogen (estradiol lub skoniugowane estrogeny) łagodzi objawy naczynioruchowe. Stosuje się go:

• systemowo (tabletki, plastry, żel, spray) – na uderzenia gorąca, nocne poty, ogólne samopoczucie, ochronę kości,
• miejscowo (dopochwowo) – głównie na suchość, ból przy współżyciu i infekcje dróg moczowych.

Progestagen – ochrona endometrium

Jeśli masz zachowaną macicę, do estrogenów konieczne jest dodanie progestagenu (np. progesteron mikronizowany lub syntetyczny progestagen), aby zapobiec rozrostowi endometrium i zmniejszyć ryzyko raka błony śluzowej macicy. Alternatywą bywa wewnątrzmaciczny system z lewonorgestrelem (IUS) zapewniający ochronę endometrium i kontrolę krwawień.

Formy podania: tabletki, plastry, żele

• Preparaty doustne: wygodne, ale mogą minimalnie zwiększać ryzyko zakrzepów i wpływać na trójglicerydy.
• Transdermalne (plastry, żel, spray): omijają wątrobę, mają niższe ryzyko zakrzepicy i często stabilniejszy profil. Częsty wybór u kobiet z nadwagą, migrenami, nadciśnieniem, stanem przedcukrzycowym lub przy podwyższonym ryzyku sercowo-naczyniowym.
• Estrogeny dopochwowe: minimalna ekspozycja ogólnoustrojowa; pierwsza linia na GSM.

Dla kogo HTZ i kiedy jest najlepszy moment?

Najlepszy profil korzyści i ryzyka obserwuje się u kobiet poniżej 60. roku życia lub w ciągu 10 lat od menopauzy (tzw. hipoteza czasu rozpoczęcia). Późniejsze rozpoczęcie bywa możliwe, ale wymaga ostrożniejszej oceny ryzyka sercowo-naczyniowego i zakrzepowego.

Przeciwwskazania do HTZ

• przebyta lub aktywna choroba zakrzepowo-zatorowa,
• udar mózgu lub zawał serca w wywiadzie (szczególnie bez optymalnej kontroli czynników ryzyka),
• aktywne lub przebyte hormonozależne nowotwory (np. rak piersi, rak endometrium),
• niewyjaśnione krwawienia z dróg rodnych,
• aktywna choroba wątroby,
• ciężka, nieleczona hipertriglicerydemia.

W takich przypadkach rozważa się terapie niehormonalne lub leczenie miejscowe.

Możliwe działania niepożądane i ryzyka

• Zakrzepica/udar – szczególnie z doustnymi estrogenami; ryzyko mniejsze przy preparatach transdermalnych i niskich dawkach.
• Rak piersi – długotrwała terapia estrogenowo-progestagenowa może nieznacznie zwiększać ryzyko. Ryzyko jest złożone i zależy od rodzaju progestagenu, dawki i czasu stosowania.
• Rak endometrium – rośnie przy samym estrogenie u kobiet z macicą; ochronę zapewnia właściwe dodanie progestagenu.
• Inne: plamienia na początku terapii, tkliwość piersi, zatrzymanie wody, wahania nastroju – zwykle przemijają po kilku tygodniach lub wymagają modyfikacji schematu.

Tibolon i TSEC – alternatywy w rodzinie terapii hormonalnych

• Tibolon: pojedynczy lek o działaniu estrogenowo‑progestagenowo‑androgenowym. Łagodzi uderzenia gorąca i wspiera libido; nie dla kobiet z przebytym rakiem piersi.
• TSEC (skoniugowane estrogeny + bazedoksyfen): łączy estrogen z SERM w celu ochrony endometrium bez klasycznego progestagenu. Może być opcją u części kobiet, zależnie od dostępności i profilu ryzyka.

Leczenie miejscowe objawów intymnych (GSM)

Zespół genitourinary of menopause (GSM) obejmuje suchość pochwy, pieczenie, ból przy współżyciu, częstsze ZUM oraz parcie na mocz. Nasila się z czasem, jeśli nie jest leczony.

Estrogeny dopochwowe

Stosowane jako krem, globulki, tabletki dopochwowe lub pierścień. Bardzo skutecznie poprawiają nawilżenie, elastyczność i mikrobiom pochwy, a przy tym mają minimalną ekspozycję ogólnoustrojową. Mogą być bezpieczne również u wielu kobiet, które nie mogą przyjmować HTZ systemowo — decyzja wymaga jednak oceny lekarskiej (zwłaszcza po raku piersi).

Prasteron (DHEA) dopochwowo

Prekursor hormonów płciowych stosowany miejscowo; zmniejsza ból przy współżyciu i poprawia trofikę tkanek. Ekspozycja ogólnoustrojowa jest niska, ale również wymaga kwalifikacji lekarskiej.

Ospemifen (SERM)

Doustny selektywny modulator receptora estrogenowego wskazany przy dyspareunii związanej z GSM. Korzystna opcja u kobiet, które wolą terapię doustną lub nie chcą preparatów dopochwowych.

Lubrykanty i nawilżacze bez recepty

Żele i lubrykanty na bazie wody, silikonu lub z dodatkiem kwasu hialuronowego łagodzą objawy i ułatwiają współżycie. To wsparcie doraźne, często w połączeniu z terapią hormonalną miejscową.

Leki niehormonalne na uderzenia gorąca

Gdy HTZ jest przeciwwskazana lub nieakceptowana, skuteczne bywają leki działające na oś termoregulacji.

SSRI/SNRI

Wybrane antydepresanty, w małych lub umiarkowanych dawkach, zmniejszają częstotliwość i nasilenie uderzeń gorąca oraz pomagają przy lęku i obniżonym nastroju. Najczęściej używane: wenlafaksyna, deswenlafaksyna, paroksetyna, escitalopram, sertralina. Ważne: paroksetyna i fluoksetyna mogą osłabiać działanie tamoksyfenu (jeśli był stosowany w leczeniu raka piersi) — konieczna konsultacja onkologiczna/psychiatryczna.

Gabapentyna/Pregabalina

Leki przeciwpadaczkowe stosowane poza wskazaniami rejestracyjnymi, skutecznie redukują nocne poty i poprawiają sen. Mogą powodować senność lub zawroty głowy, dlatego istotne jest ostrożne wprowadzanie i monitorowanie tolerancji.

Klonidyna

Rzadziej stosowana ze względu na skromniejszą skuteczność i działania niepożądane (np. suchość w ustach, zawroty głowy). Rozważana wyjątkowo.

Antagoniści receptora neurokininy-3 (NK3)

Fezolinetant to nowy, nienależący do hormonów lek zmniejszający uderzenia gorąca poprzez wpływ na neurony KNDy w podwzgórzu. Został dopuszczony w części krajów; dostępność zależy od rynku lokalnego i decyzji refundacyjnych. Wymaga monitorowania czynności wątroby i doboru przez lekarza.

Sen i nastrój w perimenopauzie

Menopauza często wiąże się z bezsennością i wahaniami nastroju. Dobrze dobrane leczenie objawów naczynioruchowych (HTZ lub leki niehormonalne) często pośrednio poprawia sen.

• SSRI/SNRI – pomocne, gdy dominują lęk, obniżony nastrój lub drażliwość, a jednocześnie występują uderzenia gorąca.
• Melatonina – bywa użyteczna krótkoterminowo przy zaburzeniach rytmu snu; warto łączyć z CBT‑I (terapia poznawczo-behawioralna bezsenności) i higieną snu.
• Leki nasenne – stosowane krótkoterminowo i ostrożnie, tylko pod kontrolą lekarza, ze względu na ryzyko uzależnienia i senności w ciągu dnia.

Kości i serce: leki wspierające zdrowie w okresie menopauzy

Spadek estrogenów przyspiesza utratę masy kostnej i niekorzystnie wpływa na profil sercowo‑naczyniowy. Oprócz stylu życia (ruch, dieta, redukcja masy ciała, zaprzestanie palenia) warto znać opcje farmakologiczne.

Wapń i witamina D

W diecie celuj w ok. 1000–1200 mg wapnia dziennie (z pożywienia i/lub suplementów, jeśli jest niedobór). Witamina D wspiera wchłanianie wapnia i zdrowie kości; dawkę dobiera się do stężenia 25(OH)D i zaleceń krajowych.

Leczenie osteoporozy po menopauzie

• Bisfosfoniany (alendronian, risedronian, ibandronian, zoledronian): pierwsza linia u wielu pacjentek; redukują ryzyko złamań kręgów i pozakręgowych.
• Denosumab: przeciwciało monoklonalne hamujące resorpcję kości; skuteczne u kobiet wysokiego ryzyka; wymaga regularnych podań i planu odstawienia z „pomostem” (by uniknąć utraty efektu).
• Raloksyfen (SERM): zmniejsza ryzyko złamań kręgów i ryzyko ER+ raka piersi, ale nie chroni przed złamaniami biodra; może nasilać uderzenia gorąca.
• Leki anaboliczne kości (teriparatyd, abaloparatyd, romosozumab): dla bardzo wysokiego ryzyka złamań – decyzja specjalistyczna.

HTZ także chroni przed utratą masy kostnej i bywa rozważana u młodszych kobiet po menopauzie, zwłaszcza z objawami naczynioruchowymi.

Profil sercowo‑naczyniowy

Menopauza to moment na ocenę ciśnienia, profilu lipidowego i ryzyka cukrzycy. Gdy występują wskazania, lekarz może włączyć statyny lub leki hipotensyjne. Same w sobie nie „leczą menopauzy”, ale wspierają zdrowie długoterminowe.

Zioła i suplementy: co mówi nauka

Wiele suplementów obiecuje ulgę w objawach menopauzy. Warto oddzielić marketing od dowodów naukowych i pamiętać o interakcjach z lekami.

Fitoestrogeny (soja, czerwona koniczyna)

Zawierają izoflawony o słabym działaniu estrogenopodobnym. U części kobiet mogą nieznacznie zmniejszać uderzenia gorąca, ale efekty są umiarkowane i zmienne. U kobiet po raku piersi wymagają indywidualnej oceny.

Cimicifuga (pluskwica groniasta)

Popularna roślina na uderzenia gorąca. Badania dają mieszane wyniki; ogólnie działanie wydaje się łagodne. Opisywano rzadkie przypadki hepatotoksyczności — osoby z chorobami wątroby powinny zachować szczególną ostrożność.

Dziurawiec (Hypericum perforatum)

Może łagodzić obniżony nastrój, ale silnie wchodzi w interakcje z wieloma lekami (antykoncepcja, antykoagulanty, leki na HIV, chemioterapie, SSRI/SNRI itd.). Samodzielne stosowanie bez kontroli lekarskiej jest ryzykowne.

Olej z wiesiołka, żeń‑szeń, maca i inne

Brakuje spójnych, wysokiej jakości dowodów na istotną skuteczność w redukcji uderzeń gorąca. Jeżeli już, traktuj je jako uzupełnienie stylu życia, a nie zamiennik sprawdzonych terapii.

Bezpieczeństwo: jak bezpiecznie dobierać leki

• Wywiad i badania: oceń z lekarzem czynniki ryzyka (zakrzepy, choroby serca, migreny z aurą, nowotwory, choroby wątroby), zmierz ciśnienie, zrób profil lipidowy i, jeśli trzeba, glikemię/HbA1c.
• Badania profilaktyczne: aktualizuj mammografię, cytologię/HPV zależnie od wieku i zaleceń, rozważ densytometrię DEXA przy ryzyku osteoporozy.
• Dobór formy: u kobiet z wyższym ryzykiem zakrzepicy preferuj transdermalne estrogeny i najmniejsze skuteczne dawki.
• Monitoruj działania niepożądane: krwawienia, tkliwość piersi, bóle głowy, obrzęki; zgłaszaj szybko nietypowe objawy (ból łydki, duszność, nagły ból klatki, zaburzenia neurologiczne).
• Nie odstawiaj nagle leków na osteoporozę (np. denosumabu) bez planu „pomostu” farmakologicznego – ryzyko utraty masy kostnej.
• Interakcje: poinformuj lekarza o wszystkich lekach i suplementach. Uwaga na SSRI a tamoksyfen i na dziurawiec.

Jak rozmawiać z lekarzem i jak się przygotować

• Lista objawów: nasilenie, częstotliwość, wpływ na życie (np. praca, sen, współżycie).
• Historia chorób: zakrzepy, migreny, choroby serca, nowotwory, choroba wątroby, osteoporoza, leki przyjmowane obecnie.
• Preferencje: hormony czy opcje niehormonalne, forma podania (plastry/żel/tabletki), akceptowalny profil działań niepożądanych.
• Cele terapii: co najbardziej chcesz poprawić (np. nocne poty vs. suchość pochwy vs. gęstość kości).
• Plan kontroli: kiedy ocena skuteczności (zwykle 6–12 tygodni), kiedy badania kontrolne, jak długo planowana terapia i jak ewentualnie ją modyfikować.

FAQ: najczęstsze pytania o leki na menopauzę

Czy HTZ powoduje tycie?

HTZ nie jest bezpośrednią przyczyną istotnego przyrostu masy ciała. W okresie menopauzy zmienia się gospodarka energetyczna i rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, co może sprzyjać przytyciu. Ruch, dieta i sen mają większe znaczenie niż sam wybór terapii.

Jak długo można stosować HTZ?

Indywidualnie. Dąży się do najmniejszej skutecznej dawki i regularnej oceny (np. raz do roku). U części kobiet kontynuacja przez kilka lat zapewnia istotną poprawę jakości życia i ochronę kości. Decyzję o długości trwania podejmuje się wspólnie z lekarzem, biorąc pod uwagę bilans korzyści i ryzyka.

Czy po raku piersi mogę przyjmować leki na objawy menopauzy?

HTZ systemowa jest zwykle przeciwwskazana. Istnieją jednak opcje: terapie niehormonalne (SSRI/SNRI, gabapentyna) oraz w wybranych sytuacjach miejscowe estrogeny dopochwowe lub alternatywy (ospemifen, prasteron) po ścisłej konsultacji z onkologiem i ginekologiem.

Czy w perimenopauzie potrzebuję antykoncepcji?

Tak, aż do potwierdzenia menopauzy (12 miesięcy bez miesiączki, czasem wsparte oznaczeniem FSH/estradiolu). HTZ nie jest antykoncepcją. Dla części kobiet dobrym rozwiązaniem jest IUS z lewonorgestrelem łączący kontrolę krwawień, antykoncepcję i ochronę endometrium przy ewentualnym dodaniu estrogenu.

Czy leki bez recepty wystarczą?

Na łagodne objawy czasem tak (np. lubrykanty na suchość, higiena snu, chłodniejsze otoczenie). Przy umiarkowanych i ciężkich objawach zwykle potrzebne są leki na receptę (HTZ lub leki niehormonalne) dla realnej poprawy.