Co to jest fototerapia?

Fototerapia to kontrolowane terapeutyczne wykorzystanie światła w celu leczenia chorób skóry, zaburzeń nastroju, problemów ze snem, a także żółtaczki noworodków. W przeciwieństwie do opalania czy wizyt w solarium, fototerapia to interwencja medyczna prowadzona według protokołów, z precyzyjnie dobraną długością fali, dawką i czasem ekspozycji, aby maksymalizować korzyści i minimalizować ryzyko.

Najpowszechniejsze formy fototerapii to: UVB wąskopasmowe (NB‑UVB), PUVA (połączenie psoralenu i UVA), UVA1, fototerapia czerwonym i niebieskim światłem (tzw. fotobiomodulacja), terapia światłem dziennym (jasnym światłem) w depresji sezonowej oraz niebiesko‑zielona fototerapia w żółtaczce noworodków.

Jak światło działa na organizm?

Efekt terapeutyczny światła zależy od długości fali i dawki:

• UVB (290–320 nm; NB‑UVB 311–313 nm) działa immunomodulująco w skórze: spowalnia proliferację keratynocytów, indukuje apoptozę limfocytów T w ogniskach zapalnych, zmniejsza świąd. To podstawa leczenia m.in. łuszczycy i atopowego zapalenia skóry.
• UVA (320–400 nm) głębiej penetruje skórę. W PUVA psoralen uwrażliwia komórki na UVA, co prowadzi do wiązania DNA i efektu przeciwzapalnego oraz przeciwproliferacyjnego.
• Światło czerwone i bliska podczerwień (ok. 630–850 nm) w tzw. fotobiomodulacji oddziałuje na oksydazę cytochromu c w mitochondriach, zwiększając produkcję ATP i modulując stan zapalny, co może sprzyjać gojeniu tkanek.
• Niebieskie światło (ok. 415–470 nm) ma właściwości przeciwbakteryjne (m.in. wobec Cutibacterium acnes) i przeciwzapalne w skórze.
• Jasne światło białe (10 000 luksów) wpływa na zegar biologiczny poprzez komórki z melanopsyną w siatkówce (szczyt w ok. 480 nm), regulując rytm snu i czuwania oraz nastrój.
• W żółtaczce noworodków światło niebiesko‑zielone (ok. 460–490 nm) przekształca bilirubinę w formy rozpuszczalne w wodzie, ułatwiając jej wydalanie.

Rodzaje fototerapii

NB‑UVB (wąskopasmowe UVB 311–313 nm)

Standard w dermatologii. Charakteryzuje się dobrą skutecznością i korzystnym profilem bezpieczeństwa. Stosowane 2–5 razy w tygodniu przez 6–12 tygodni (lub dłużej, zależnie od wskazania). Istnieją kabiny całego ciała oraz lampy do naświetlania miejscowego.

BB‑UVB (szerokopasmowe UVB)

Starsza metoda o większym ryzyku oparzeń i mniejszej selektywności niż NB‑UVB. Obecnie rzadziej stosowana, głównie tam, gdzie NB‑UVB jest niedostępne.

UVA1 (340–400 nm)

Głęboko penetrujące UVA przydatne w chorobach skóry z zajęciem głębszych warstw, m.in. w twardzinie ograniczonej czy ciężkich postaciach AZS.

PUVA (psoralen + UVA)

Po podaniu psoralenu (doustnie lub miejscowo) wykonuje się naświetlanie UVA. Skuteczna m.in. w łuszczycy opornej na UVB i niektórych chłoniakach skóry, ale obarczona większym ryzykiem działań niepożądanych (fototoksyczność, nudności, długofalowo – wzrost ryzyka nowotworów skóry).

Excimer (308 nm)

Źródło monochromatycznego UVB do terapii zmian ogniskowych (np. bielactwo, łuszczyca, alopecia areata). Umożliwia wysoką dawkę w miejscu zmiany, oszczędzając zdrową skórę.

Fototerapia czerwonym i bliskim podczerwonym światłem (fotobiomodulacja)

Z wykorzystaniem LED lub laserów niskoenergetycznych (LLLT). Zastosowania obejmują wspomaganie gojenia ran, zmniejszanie bólu i stanu zapalnego, leczenie niektórych dermatoz, a także profilaktykę i leczenie zapalenia błony śluzowej jamy ustnej w onkologii.

Niebieskie światło

Najczęściej jako element terapii trądziku (w gabinecie lub urządzeniami domowymi), czasem w połączeniu ze światłem czerwonym.

Fototerapia jasnym światłem (bright light therapy)

Stosowana w depresji sezonowej (SAD), profilaktyce nawrotów i zaburzeniach rytmu okołodobowego. Wymaga odpowiedniej skrzyni świetlnej dającej ok. 10 000 luksów w bezpiecznej odległości i filtrującej UV.

Fototerapia w żółtaczce noworodków

Standardowa, skuteczna i bezpieczna metoda obniżania stężenia bilirubiny u noworodków, zwykle z użyciem paneli LED emitujących światło w zakresie niebiesko‑zielonym.

Fotodynamiczna terapia (PDT)

Po nałożeniu fotouczulacza (np. ALA lub MAL) na zmiany skórne następuje aktywacja światłem (często czerwonym ok. 630–635 nm lub światłem dziennym). Wskazana m.in. w rogowaceniu słonecznym, powierzchownym raku podstawnokomórkowym, chorobie Bowena oraz niekiedy w trądziku.

Zastosowania kliniczne

Dermatologia

• Łuszczyca (NB‑UVB, PUVA, excimer) – u wielu pacjentów uzyskuje się znaczną poprawę w ciągu 6–10 tygodni.
• Atopowe zapalenie skóry (NB‑UVB, UVA1) – redukcja świądu i nasilenia zmian; często jako terapia pomostowa do leczenia długoterminowego.
• Bielactwo (NB‑UVB, excimer 308 nm) – repigmentacja zwłaszcza w obrębie twarzy i szyi; wymaga dłuższej terapii.
• Przewlekły świąd, liszaj płaski, pokrzywka oporna, porfiria cutanea tarda (wybrane przypadki) – odpowiednio dobrane protokoły.
• Chłoniaki skóry z limfocytów T (mycosis fungoides) – NB‑UVB, PUVA lub UVA1 w postaciach wczesnych.
• Trądzik (niebieskie/czerwone światło, PDT) – jako uzupełnienie farmakoterapii.
• Rogowacenie słoneczne, powierzchowne nowotwory skóry (PDT) – wysoka skuteczność miejscowa, dobry efekt kosmetyczny.
• Gojenie ran, odleżyny, owrzodzenia (fotobiomodulacja) – wsparcie procesów naprawczych jako element leczenia wielomodalnego.

Psychiatria i medycyna snu

• Depresja sezonowa (SAD) – terapia jasnym światłem to leczenie pierwszego wyboru.
• Depresja niesezonowa – światłoterapia może być wartościowym uzupełnieniem, szczególnie u części pacjentów.
• Zaburzenia rytmu okołodobowego (opóźniona faza snu, jet lag, praca zmianowa) – precyzyjne planowanie ekspozycji światła i ciemności.

Neonatologia

• Żółtaczka noworodków – skuteczne obniżanie bilirubiny, często uniknięcie transfuzji wymiennej.

Skuteczność: co mówią dowody?

Fototerapia ma mocną bazę dowodową w wielu wskazaniach:

• Łuszczyca: NB‑UVB i PUVA to terapie o udowodnionej skuteczności; NB‑UVB jest preferowane ze względu na korzystniejszy profil bezpieczeństwa. Wielu pacjentów osiąga PASI 75 i więcej po serii zabiegów.
• AZS: metaanalizy wskazują na istotną klinicznie poprawę (EASI, SCORAD) po NB‑UVB i UVA1, zwłaszcza w postaciach umiarkowanych i ciężkich.
• Bielactwo: NB‑UVB przewyższa placebo i część metod miejscowych, choć czas leczenia bywa długi (kilka miesięcy), a odpowiedź zależy od umiejscowienia zmian.
• Chłoniaki skóry (MF) w niskich stadiach: fototerapia często prowadzi do remisji skórnych.
• SAD: liczne RCT potwierdzają skuteczność terapii 10 000 luksów; efekty pojawiają się zwykle w ciągu 1–2 tygodni.
• PDT w rogowaceniu słonecznym: bardzo wysoki odsetek wyleczeń miejscowych, często lepszy efekt kosmetyczny niż krioterapia.
• Fotobiomodulacja: dobrze udokumentowana skuteczność w zapobieganiu i leczeniu zapalenia błony śluzowej w jamie ustnej u pacjentów onkologicznych; rosnące, ale zróżnicowane dowody w gojeniu ran i redukcji bólu mięśniowo‑szkieletowego.

Pamiętaj: odpowiedź na leczenie jest indywidualna. Wiele chorób skóry ma charakter nawrotowy, więc niekiedy stosuje się leczenie podtrzymujące lub łączy fototerapię z lekami miejscowymi/systemowymi.

Bezpieczeństwo i skutki uboczne

Fototerapia jest bezpieczna, gdy jest prowadzona prawidłowo. Mimo to działania niepożądane są możliwe:

Ostre (krótkoterminowe)

• Rumień, uczucie „oparzenia słonecznego”, suchość i świąd skóry.
• Pęcherze i przebarwienia (przy przedawkowaniu UV lub w PUVA).
• Podrażnienie oczu – dlatego podczas UV wymagane są okulary ochronne z filtrem UV.
• PDT: ból w trakcie naświetlania, zaczerwienienie, złuszczanie strupów przez kilka dni.
• Jasne światło: bóle głowy, podrażnienie oczu, rzadko niepokój lub bezsenność (zbyt późna ekspozycja); w chorobie afektywnej dwubiegunowej ryzyko przejścia w hipomanię/manie – konieczna ostrożność i plan terapii z lekarzem.
• Żółtaczka noworodków: przejściowa wysypka, luźniejsze stolce, utrata płynów – stąd kontrola nawodnienia; rzadko „bronze baby syndrome”.

Przewlekłe (długoterminowe)

• Fotoaging (przyspieszone starzenie skóry) przy kumulowanych dawkach UVA/UVB.
• Ryzyko nowotworów skóry: najlepiej udokumentowane zwiększenie ryzyka w PUVA (zwłaszcza przy dużych liczbach zabiegów). NB‑UVB ma znacznie korzystniejszy profil; aktualne dane nie wskazują na istotny wzrost ryzyka raka skóry przy typowych dawkach, ale zalecana jest kontrola dermatologiczna.
• Zaćma przy narażeniu na UV bez ochrony oczu – dlatego zawsze stosuje się gogle ochronne podczas UV.

Przeciwwskazania i środki ostrożności

• Bezwzględne przeciwwskazania do UV/PUVA: choroby nadwrażliwości na światło (np. porfirie, xeroderma pigmentosum), aktywny rak skóry (szczególnie czerniak), ciężki toczeń skórny. PUVA: ciąża (psoralenty kontraindykowane doustnie), karmienie piersią (ostrożność).
• Ostrożność: liczne poprzednie nowotwory skóry, immunosupresja, bardzo jasny fototyp I, bliznowce, skłonność do przebarwień, zażywanie leków i ziół fotouczulających (np. tetracykliny, tiazydy, amiodaron, niektóre NLPZ, dziurawiec).
• Jasne światło: choroby siatkówki (np. retinopatia), stosowanie leków fotouczulających – wymaga konsultacji okulistycznej; w CHAD – terapia pod kontrolą psychiatry (często zaleca się światło w południe/var. poranne niskie dawki).
• Żółtaczka noworodków: ścisły nadzór neonatologiczny, ochrona oczu i narządów płciowych.

Jak wygląda terapia krok po kroku

Kwalifikacja

Dermatolog lub inny specjalista ocenia wskazania, przeciwwskazania i plan leczenia. U części pacjentów wykonuje się test MED/MPD (minimalna dawka rumieniowa/fototoksyczna) w celu doboru dawki startowej.

Przebieg sesji UV

• Częstotliwość: najczęściej 2–5 razy w tygodniu.
• Czas ekspozycji: od kilkudziesięciu sekund do kilku minut, stopniowo zwiększany zgodnie z protokołem.
• Ochrona: gogle UV; u mężczyzn zwykle osłanianie narządów płciowych; w razie potrzeby osłanianie twarzy.
• Przygotowanie skóry: brak perfum i kosmetyków z substancjami fotouczulającymi; usunięcie makijażu; stosowanie bezzapachowych emolientów (zwykle po sesji); jednolity strój/układ odsłoniętej skóry między sesjami dla powtarzalności.
• Współleczenie: często łączenie z lekami miejscowymi (np. steroidy, inhibitory kalcyneuryny), a w łuszczycy – także z lekami systemowymi lub biologicznymi według wskazań.

Jasne światło w SAD

• Źródło: skrzynia 10 000 luksów z filtrem UV, barwa dzienna (ok. 5000–6500 K).
• Harmonogram: zwykle 20–30 minut rano, codziennie; efekty po 1–2 tygodniach. Nie patrzymy bezpośrednio w lampę, trzymamy ją pod kątem, w zalecanej odległości.
• Higiena snu: regularne godziny, ekspozycja na ciemność wieczorem (ograniczenie niebieskiego światła).

PDT

• Przygotowanie: oczyszczenie zmian, aplikacja fotouczulacza na 1–3 godz. (lub protokół terapii światłem dziennym).
• Naświetlanie: zwykle czerwonym światłem; możliwy ból – bywa stosowane chłodzenie lub znieczulenie miejscowe.
• Po zabiegu: fotoprotekcja obszaru przez 48–72 godz.

Fototerapia w domu vs w gabinecie

Gabinet/klinika

• Plusy: nadzór medyczny, profesjonalny sprzęt, precyzyjne dawki, dokumentacja, większe bezpieczeństwo.
• Minusy: dojazdy, czas, koszty jednostkowe (jeśli poza refundacją).

Dom

• NB‑UVB w domu: możliwe po przeszkoleniu, przy użyciu certyfikowanych lamp. Wymaga ścisłego planu i kontroli lekarskiej.
• Jasne światło: łatwe do zastosowania w domu; ważne certyfikaty, parametry (10 000 luksów w zalecanej odległości) i filtr UV.
• Urządzenia LED do skóry: wybieraj sprawdzonych producentów, zwracaj uwagę na długość fali i moc, stosuj zgodnie z zaleceniami.

Uwaga: solaria nie są fototerapią medyczną. Emitują głównie UVA sprzyjające fotostarzeniu i zwiększające ryzyko nowotworów skóry. Nie zastępują fototerapii i nie powinny być stosowane jako „leczenie światłem”.

Ile to kosztuje? (Polska)

Koszty są zróżnicowane w zależności od miasta, ośrodka i rodzaju terapii:

• NB‑UVB/PUVA w gabinecie prywatnym: orientacyjnie 40–150 zł za sesję; pakiety miesięczne 400–1500 zł. W części placówek fototerapia jest refundowana (NFZ) przy odpowiednich wskazaniach – zapytaj w lokalnym ośrodku.
• Excimer 308 nm (zmiany ogniskowe): zwykle rozliczany „za obszar/impuls”; ceny różne, często 150–400 zł za sesję miejsca.
• PDT: orientacyjnie 400–1500 zł za obszar, zależnie od powierzchni i fotouczulacza.
• Lampa NB‑UVB do domu: od ok. 1 500 do 9 000+ zł w zależności od rozmiaru i producenta.
• Skrzynia do światłoterapii (SAD): ok. 300–1 500 zł (uważaj na parametry i certyfikaty).

Powyższe kwoty mają charakter poglądowy; przed rozpoczęciem terapii zapytaj o łączny koszt planowanej serii.

Najczęstsze pytania (FAQ)

Czy fototerapia to to samo co solarium?

Nie. Fototerapia medyczna wykorzystuje precyzyjne długości fali i dawki pod kontrolą lekarza. Solaria emitują mieszankę UVA/UVB bez nadzoru medycznego i zwiększają ryzyko raka skóry; nie są metodą leczenia.

Czy fototerapia „podnosi witaminę D”?

NB‑UVB może zwiększać syntezę witaminy D, ale to nie jest cel terapii. W razie niedoboru bezpieczniejsza i przewidywalna jest suplementacja pod kontrolą lekarza.

Jak szybko widać efekty?

Łuszczyca/AZS: zazwyczaj 3–6 tygodni do wyraźnej poprawy. Bielactwo: miesiące regularnych sesji. SAD: zwykle 1–2 tygodnie.

Czy fototerapia jest bezpieczna w ciąży?

NB‑UVB uchodzi za względnie bezpieczne w ciąży (po ocenie lekarza). PUVA (psoralenty doustne) nie jest zalecana. Zawsze wymagana jest konsultacja ze specjalistą.

Czy można łączyć fototerapię z lekami?

Często tak (np. z leczeniem miejscowym w AZS/łuszczycy). Należy jednak sprawdzić, czy przyjmowane leki/ziła nie zwiększają wrażliwości na światło (np. tetracykliny, tiazydy, dziurawiec).

Jak dbać o skórę podczas fototerapii?

Nawilżanie emolientami, delikatne środki myjące, wysoka fotoprotekcja SPF 50+ poza sesjami (szczególnie po PDT i PUVA), unikanie perfum i kosmetyków z fotouczulaczami przed naświetlaniem.

Czy fototerapia leczy na stałe?

Wiele chorób leczonych fototerapią ma charakter nawrotowy. Celem jest uzyskanie remisji i wydłużenie okresów bezobjawowych; czasem potrzebne są serie przypominające lub terapia podtrzymująca.

Jakie są różnice między NB‑UVB a PUVA?

NB‑UVB ma lepszy profil bezpieczeństwa, często jest terapią pierwszego wyboru. PUVA bywa skuteczniejsza w niektórych wskazaniach, ale wiąże się z większym ryzykiem działań niepożądanych i wymaga fotoprotekcji oczu przez 24 godz. po doustnym psoralenie.

Czy w chorobie afektywnej dwubiegunowej mogę stosować światło?

Tylko po uzgodnieniu z psychiatrą. Rozważa się ekspozycje w godzinach okołopołudniowych lub ostrożne protokoły poranne, z monitorowaniem objawów manii/hipomanii.

Podsumowanie

Fototerapia to nowoczesne, skuteczne i – przy właściwym prowadzeniu – bezpieczne narzędzie w leczeniu wielu chorób skóry, depresji sezonowej, zaburzeń snu oraz żółtaczki noworodków. Kluczem jest prawidłowy dobór metody (NB‑UVB, UVA1, PUVA, excimer, PDT, czerwone/niebieskie światło, jasne światło), dawkowanie i monitorowanie działań niepożądanych.

Jeśli rozważasz fototerapię, zacznij od konsultacji ze specjalistą, który dobierze protokół do Twojej choroby, fototypu skóry i stylu życia. Unikaj „zastępników” w postaci solarium i przypadkowych urządzeń bez certyfikatów – w fototerapii liczy się precyzja i bezpieczeństwo.

Wskazówka na koniec: łącz fototerapię z codzienną pielęgnacją skóry, zdrową higieną snu i ochroną przeciwsłoneczną – to zwiększa skuteczność i zmniejsza ryzyko działań niepożądanych.