Co to jest niedoczynność tarczycy u dziecka?

Tarczyca to niewielki gruczoł położony na przedniej powierzchni szyi, który produkuje hormony: tyroksynę (T4) i trójjodotyroninę (T3). Hormony tarczycy regulują tempo metabolizmu, wzrost, dojrzewanie układu nerwowego oraz pracę wielu narządów. U dzieci są kluczowe dla rozwoju mózgu, wzrostu kości, koncentracji i energii.

Niedoczynność tarczycy (hipotyreoza) oznacza stan, w którym tarczyca wytwarza zbyt mało hormonów. Może mieć charakter wrodzony (obecny od urodzenia) lub nabyty (pojawia się później). W wynikach badań zazwyczaj obserwuje się podwyższone TSH i obniżony wolny T4 (fT4). Istnieje także niedoczynność centralna (wtórna lub trzeciorzędowa), gdy problem leży w przysadce mózgowej lub podwzgórzu – wówczas TSH nie jest podwyższone mimo niskiego fT4.

Jak często występuje? Wrodzona niedoczynność tarczycy dotyczy około 1 na 2000–3000 noworodków. Nabyta niedoczynność pojawia się najczęściej u dzieci w wieku szkolnym i u nastolatków, zwykle na tle autoimmunologicznym (przewlekłe limfocytarne zapalenie tarczycy, tzw. Hashimoto).

Główne przyczyny: wrodzona i nabyta niedoczynność tarczycy

Wrodzona niedoczynność tarczycy

Wrodzona hipotyreoza najczęściej wynika z nieprawidłowego rozwoju tarczycy (dysgenezji):

• agenezja (brak tarczycy),
• ektopia (tarczyca położona w nietypowym miejscu, np. język),
• hipoplazja (niedorozwój gruczołu).

Rzadziej przyczyną jest zaburzenie syntezy hormonów (dyshormonogeneza – wady enzymatyczne), przejściowa blokada przez przeciwciała przeciwtarczycowe matki, niedobór lub nadmiar jodu w okresie okołoporodowym, skrajne wcześniactwo czy ciężkie choroby noworodkowe. Wyjątkowo zdarza się niedoczynność centralna – związana z niedoborem/nieprawidłowym TSH z przysadki (np. w niedoczynności przysadki lub wrodzonych defektach genetycznych).

Nabyta niedoczynność tarczycy

Najczęstsze przyczyny niedoczynności tarczycy u starszych dzieci i nastolatków:

• Autoimmunologiczne zapalenie tarczycy (Hashimoto) – układ odpornościowy atakuje tarczycę. Często stwierdza się przeciwciała anty-TPO i anty-TG, a w badaniu USG – obraz zapalny. Może występować w rodzinie oraz współistnieć z innymi chorobami autoimmunologicznymi (np. celiakią, cukrzycą typu 1).
• Niedobór jodu – rzadziej w krajach stosujących jodowanie soli, ale możliwy przy restrykcyjnych dietach lub nadmiernym unikaniu soli.
• Jatrogenne – po leczeniu jodem promieniotwórczym, po operacji na tarczycy, po radioterapii okolicy szyi.
• Leki – m.in. amiodaron, lit, interferon alfa, niektóre inhibitory kinaz tyrozynowych; czasem nadmiar jodu w lekach/środkach kontrastowych.
• Inne – przewlekłe choroby ogólnoustrojowe, ciężkie niedożywienie, wady genetyczne.

Podkliniczna niedoczynność tarczycy

To stan, w którym TSH jest podwyższone, a fT4 pozostaje w normie. U dzieci bywa przejściowy (np. po infekcji, w otyłości) i nie zawsze wymaga leczenia – wymaga natomiast obserwacji i kontroli. Leczenie rozważa się przy TSH >10 mIU/l, obecności objawów, wolu, dodatnich przeciwciał, zaburzeń wzrastania lub lipidowych.

Objawy niedoczynności tarczycy u dzieci – po wieku i nasileniu

U części dzieci objawy są subtelne i narastają powoli. Warto pamiętać, że nie każde dziecko ma wszystkie z poniższych symptomów, a ich nasilenie bywa różne.

Noworodek

• najczęściej brak wyraźnych objawów tuż po urodzeniu (dzięki hormonom matki i badaniom przesiewowym),
• przedłużająca się żółtaczka, ospałość, trudności w karmieniu, słaby odruch ssania,
• obniżone napięcie mięśniowe, mała aktywność,
• chrypka, powiększony język (makroglosia), obrzęk twarzy, chłodna, sucha skóra,
• przepuklina pępkowa, zaparcia,
• poszerzone ciemiączka, opóźnione dojrzewanie kostne.

Niemowlę i małe dziecko

• spowolnienie rozwoju psychoruchowego (późniejsze siadanie, chodzenie, mówienie),
• niska energia, nadmierna senność,
• zaparcia, wzdęcia, sucha skóra, zimne dłonie/stopy,
• charakterystyczne: wolniejszy wzrost długości ciała przy względnie prawidłowej lub zwiększonej masie ciała,
• trudności z karmieniem, słaby apetyt.

Dziecko w wieku szkolnym

• zmęczenie, senność dzienna, gorsza tolerancja wysiłku,
• problemy z koncentracją, spadek wyników w nauce, spowolnienie,
• zaparcia, suchość skóry, łamliwe włosy, wypadanie włosów,
• uczucie zimna, bradykardia (zwolnione tętno),
• wolniejsze tempo wzrastania, możliwe opóźnienie wymiany zębów,
• wole (powiększenie tarczycy) – szczególnie w Hashimoto,
• zaburzenia lipidowe (podwyższony cholesterol).

Nastolatek

• opóźnione lub zaburzone dojrzewanie płciowe,
• u dziewcząt: nieregularne, obfite miesiączki; u chłopców: spowolnione dojrzewanie,
• przyrost masy ciała, ale bez adekwatnego wzrostu wzrostu,
• obniżony nastrój, apatia, problemy z pamięcią i koncentracją,
• chrypka, obrzęk powiek, suchość skóry.

Kiedy pilnie skonsultować się z lekarzem?

Gdy dziecko ma wyraźnie spowolniony wzrost, utrzymującą się senność, nawracające zaparcia, wole lub objawy zaburzeń dojrzewania. W przypadku noworodka – każdy nieprawidłowy wynik badania przesiewowego wymaga pilnej kontroli, bo wczesne leczenie (najlepiej do 14. doby życia, optymalnie 7–10 doby) zapobiega nieodwracalnym zaburzeniom rozwoju.

Diagnostyka: badania laboratoryjne, USG i screening noworodkowy

Badania przesiewowe noworodków

W Polsce wszystkie noworodki są objęte przesiewem w kierunku wrodzonej niedoczynności tarczycy (z kropli krwi z pięty). W przypadku nieprawidłowego wyniku rodzice otrzymują informację o konieczności pilnych badań potwierdzających. Szybkie rozpoczęcie leczenia jest kluczowe dla rozwoju dziecka.

Badania laboratoryjne

• TSH – zwykle podwyższone w pierwotnej niedoczynności; w centralnej może być niskie lub „nieadekwatnie” prawidłowe,
• fT4 – obniżone w jawnej niedoczynności, prawidłowe w podklinicznej,
• przeciwciała przeciwtarczycowe (anty-TPO, anty-TG) – pomocne w rozpoznaniu Hashimoto,
• czasem lipidogram, morfologia (szczególnie przy podejrzeniu niedokrwistości),
• w podejrzeniu centralnej niedoczynności – ocena innych osi hormonalnych (np. kortyzol) i badania obrazowe.

Badania obrazowe

• USG tarczycy – ocenia wielkość, echogeniczność (cechy zapalenia), obecność wola,
• u noworodków z wrodzoną niedoczynnością – USG może ujawnić brak tarczycy, ektopię; w razie potrzeby scyntygrafia,
• w podejrzeniu niedoczynności centralnej – MRI przysadki.

Różnicowanie

Nie każde podwyższone TSH oznacza chorobę tarczycy. U dzieci z otyłością często występuje łagodne, przemijające podwyższenie TSH. Z kolei po ostrej chorobie może wystąpić tzw. eutyreoza chorobowa (zaburzenia wyników hormonów tarczycy bez pierwotnej choroby gruczołu). Dlatego interpretacja wyników zawsze powinna uwzględniać obraz kliniczny i wiek dziecka.

Leczenie: lewotyroksyna, dawkowanie i monitorowanie

Standardem leczenia niedoczynności tarczycy u dzieci jest lewotyroksyna (L-T4) – syntetyczny odpowiednik naturalnej tyroksyny. Celem terapii jest przywrócenie prawidłowych stężeń hormonów, zapewnienie prawidłowego wzrostu i rozwoju oraz ustąpienie objawów.

Jak podaje się lewotyroksynę?

• Podawana jest raz dziennie, najlepiej rano, na czczo, około 30–60 minut przed posiłkiem. U niektórych dzieci sprawdza się stałe podawanie wieczorem (co najmniej 3–4 godziny po kolacji) – ważna jest konsekwencja.
• U niemowląt tabletkę można rozdrobnić i podać z niewielką ilością wody lub mleka (nie sojowego). Unikać mieszania z preparatami żelaza, wapnia czy soją – zmniejszają wchłanianie.
• Trzymać się tej samej marki/preparatu, jeśli to możliwe. Po zmianie preparatu kontrola hormonów zwykle po 6–8 tygodniach.
• Odstęp co najmniej 4 godziny między L-T4 a żelazem, wapniem, inhibitorami pompy protonowej, sukralfatem.

Dawkowanie – ogólne wytyczne

Dawki dobiera lekarz na podstawie wieku, masy ciała, przyczyny i wyników badań. Orientacyjne zakresy początkowe (mcg/kg/dobę):

• noworodki i niemowlęta z wrodzoną niedoczynnością: 10–15 mcg/kg/d (aby szybko znormalizować fT4),
• małe dzieci: około 4–6 mcg/kg/d,
• dzieci szkolne: 3–5 mcg/kg/d,
• nastolatki: 2–4 mcg/kg/d (zależnie od masy i dojrzałości).

W niedoczynności centralnej dawkę ustala się według fT4 (docelowo w górnej połowie normy). Jeśli podejrzewa się niedoczynność kory nadnerczy, najpierw zabezpiecza się glikokortykosteroidami, a dopiero potem rozpoczyna L-T4.

Kontrole i monitorowanie

• po rozpoczęciu lub zmianie dawki: kontrola TSH/fT4 po 4–6 (do 8) tygodniach,
• w stabilnym okresie: co 3–6 miesięcy (w wieku nastoletnim bywa częściej),
• przy wrodzonej niedoczynności: bardzo częste kontrole w 1. roku życia (co 1–2 mies.), następnie co 2–3 mies. do 3. r.ż., potem co 3–6 mies.,
• monitorowanie wzrostu, masy ciała, dojrzewania, lipidogramu przy wskazaniach.

Docelowe wartości

• pierwotna niedoczynność: TSH w normie wiekowej, fT4 w środku górnej połowy normy,
• centralna niedoczynność: fT4 w górnej połowie normy (TSH nie jest wiarygodnym markerem).

Czy T3 ma zastosowanie u dzieci?

Rutynowo nie stosuje się liotyroniny (T3) ani terapii skojarzonej T4/T3 u dzieci. Lewotyroksyna jest bezpieczna, skuteczna i zapewnia stabilny poziom hormonów. Decyzje o odstępstwach należą do endokrynologa dziecięcego.

Kiedy leczyć podkliniczną niedoczynność?

U dzieci z niewielkim wzrostem TSH (np. 5–10 mIU/l) i prawidłowym fT4 często wystarcza obserwacja oraz powtórne badania za 3–6 miesięcy. Leczenie rozważa się, gdy TSH przekracza 10 mIU/l, występują objawy, wole, dodatnie przeciwciała, zaburzenia lipidowe lub spowolnione wzrastanie.

Skuteczność i bezpieczeństwo

Lewotyroksyna jest lekiem dobrze tolerowanym. Objawy przedawkowania to m.in. kołatanie serca, niepokój, bezsenność, utrata masy ciała – w takim przypadku należy skontaktować się z lekarzem. Nie przerywaj leczenia samodzielnie; celujemy w stabilność dawek i wyników.

Dieta i styl życia wspierające tarczycę

• Jod: kluczowy dla syntezy hormonów. W Polsce głównym źródłem jest sól jodowana. Umiarkowane spożycie ryb morskich, produktów mlecznych i jaj również dostarcza jodu. Unikaj nadmiaru suplementów jodu bez wskazań – zbyt wysokie dawki mogą szkodzić.
• Interakcje z lekiem: preparaty żelaza, wapnia, niektóre płatki z dodatkiem żelaza i mleko sojowe mogą zmniejszać wchłanianie L-T4. Zachowaj odstęp kilku godzin.
• Goitrogeny (np. duże ilości surowej kapusty, brokułów, soi): w zbilansowanej diecie nie stanowią problemu, szczególnie po obróbce cieplnej. Unikaj jednak mieszanek sojowych u niemowląt przyjmujących L-T4, chyba że lekarz zaleci inaczej.
• Współistniejące choroby: przy Hashimoto częstsza bywa celiakia – w razie objawów (biegunki, bóle brzucha, niedobory żelaza, niski wzrost) lekarz może zlecić badania w kierunku celiakii. Dieta bezglutenowa ma sens wyłącznie przy potwierdzonej celiakii.
• Witamina D i selen: u dzieci z niedoborem witaminy D warto ją suplementować zgodnie z zaleceniami. Rutynowa suplementacja selenu nie jest standardem; decyzja należy do lekarza.
• Aktywność fizyczna i sen: regularny ruch, odpowiednia ilość snu i stały rytm dnia wspierają metabolizm, nastrój i koncentrację.

Rokowanie i długoterminowa opieka

Większość dzieci z niedoczynnością tarczycy, które są prawidłowo leczone i kontrolowane, rozwija się prawidłowo. W wrodzonej hipotyreozie szybkie wdrożenie leczenia pozwala uniknąć trwałych zaburzeń neurokognitywnych. W Hashimoto przebieg bywa przewlekły; u części dzieci funkcja tarczycy może się zmieniać z czasem (od niedoczynności po okresy eutyreozy), dlatego regularne kontrole są ważne.

Warto zwracać uwagę na:

• wzrost i dojrzewanie – czy dziecko nadrabia wzrost, czy dojrzewanie przebiega zgodnie z wiekiem kostnym,
• naukę i koncentrację – ustępowanie objawów zmęczenia i „mgły mózgowej”,
• profil lipidowy – szczególnie przy wcześniejszych nieprawidłowościach,
• samopoczucie psychiczne – wsparcie emocjonalne, edukacja rodziny i dziecka zwiększają przestrzeganie zaleceń.

Najczęstsze pytania (FAQ)

Czy niedoczynność tarczycy u dziecka można wyleczyć?

To zależy od przyczyny. W wrodzonej niedoczynności spowodowanej brakiem lub ektopią tarczycy leczenie L-T4 jest zwykle przewlekłe. W Hashimoto leczenie często jest długoterminowe; u niektórych dzieci funkcja tarczycy może się okresowo poprawić. W przypadkach przejściowych (np. po przejściowym niedoborze jodu) możliwe jest odstawienie leku pod kontrolą lekarza.

Czy podawanie lewotyroksyny wpływa na wzrost dziecka?

Tak – pozytywnie. Prawidłowo dobrana dawka L-T4 przywraca fizjologiczne tempo wzrostu i dojrzewania. Nieleczona niedoczynność spowalnia wzrastanie.

Co zrobić, gdy zapomnę podać dawkę?

Jeśli minęło kilka godzin – podaj dawkę jak najszybciej tego samego dnia. Jeśli zorientujesz się następnego dnia, nie podwajaj dawki – wróć do zwykłego schematu. W razie częstych pomyłek skonsultuj strategię (np. stała pora, przypomnienia).

Czy dziecko z niedoczynnością tarczycy ma dietę specjalną?

Nie ma jednej „diety tarczycowej”. Podstawą jest zbilansowana dieta z odpowiednią ilością jodu, unikanie nadmiaru suplementów jodu i zachowanie odstępu między lekiem a produktami zaburzającymi wchłanianie (żelazo, wapń, soja).

Jak często wykonywać badania kontrolne?

Po zmianie dawki zwykle po 4–6 tygodniach; w stabilnym okresie co 3–6 miesięcy. U niemowląt z wrodzoną niedoczynnością – częściej, zgodnie z zaleceniami endokrynologa.

Kiedy podejrzewać niedoczynność centralną?

Gdy fT4 jest niski przy prawidłowym lub niskim TSH, zwłaszcza z objawami niedoboru innych hormonów przysadki (hipoglikemia, mikropenis u chłopców, zaburzenia wzrastania, bóle głowy/zaburzenia widzenia). Wymaga to pilnej konsultacji endokrynologicznej i obrazowania przysadki.

Źródła i materiały dla rodziców

• Europejskie zalecenia dotyczące wrodzonej niedoczynności tarczycy (ESPE/ETA): przegląd praktyk diagnostyczno-terapeutycznych.
• American Academy of Pediatrics – wytyczne w zakresie przesiewu noworodków i opieki nad dziećmi z CH.
• European Thyroid Association – materiały edukacyjne o chorobach tarczycy u dzieci.
• Endocrine Society – informacje dla pacjentów nt. niedoczynności tarczycy.

Uwaga: Tekst ma charakter informacyjny i nie zastępuje porady lekarskiej. W przypadku podejrzenia niedoczynności tarczycy u dziecka skontaktuj się z pediatrą lub endokrynologiem dziecięcym.