Co to jest malaria?

Malaria (po polsku także: zimnica) to ostra choroba zakaźna wywoływana przez pasożyty z rodzaju Plasmodium, które wnikają do krwi człowieka po ukąszeniu przez zarażonego komara z rodzaju Anopheles (tzw. widliszki). Najczęściej chorują mieszkańcy i podróżni odwiedzający obszary tropikalne i subtropikalne.

Na świecie rocznie notuje się ponad 240 milionów zachorowań i ponad 600 tysięcy zgonów, z czego zdecydowana większość w Afryce Subsaharyjskiej. Najcięższy przebieg daje gatunek Plasmodium falciparum, natomiast P. vivax dominuje poza Afryką i bywa odpowiedzialny za nawroty choroby po miesiącach (tzw. uśpione formy w wątrobie).

Główne gatunki wywołujące malarię u ludzi:

• P. falciparum — najgroźniejszy, najczęstszy w Afryce; odpowiada za większość zgonów.
• P. vivax — szeroko rozpowszechniony w Azji i obu Amerykach; zdolny do nawrotów.
• P. ovale i P. malariae — rzadsze, zwykle łagodniejsze, ale mogą przewlekać się latami.
• P. knowlesi — zoonoza w Azji Południowo-Wschodniej (gł. Malezja Borneo), może przebiegać ciężko.

Jak dochodzi do zakażenia

Do zakażenia malarią najczęściej dochodzi przez ukąszenie samicy komara Anopheles, która przenosi formy pasożyta ze śliną podczas pobierania krwi. Komary te są najbardziej aktywne od zmierzchu do świtu.

Rzadkie, ale możliwe drogi przeniesienia:

• transfuzja zakażonej krwi lub wspólne igły,
• zakażenie w okresie okołoporodowym (z matki na dziecko),
• przypadkowe zakażenia w laboratoriach.

Cykl życiowy w skrócie (dlaczego objawy „falują”)

Po ukąszeniu sporozoity trafiają do wątroby, gdzie dojrzewają bezobjawowo. Następnie uwalniają się do krwi jako merozoity i cyklicznie infekują krwinki czerwone, co prowadzi do gorączek pojawiających się falowo. U P. vivax i P. ovale w wątrobie mogą przetrwać „uśpione” formy (hipnozoity), odpowiedzialne za nawroty po tygodniach lub miesiącach.

Objawy i przebieg

Okres wylęgania wynosi zwykle 7–30 dni. U podróżnych, którzy nie mają odporności, symptomy bywają gwałtowne. Klasyczny obraz to napady gorączki, dreszcze, poty i uczucie rozbicia, ale malaria może udawać „zwykłą grypę”.

Najczęstsze objawy

• gorączka (często wysoka, czasem falująca co 48–72 godziny),
• dreszcze, poty, bóle głowy i mięśni, skrajne zmęczenie,
• nudności, wymioty, biegunka lub ból brzucha,
• bladość i duszność (związane z anemią),
• powiększenie wątroby i śledziony.

Objawy ciężkiej malarii (stany nagłe)

• zaburzenia świadomości, drgawki (tzw. malaria mózgowa),
• żółtaczka, uszkodzenie wątroby, ostra niewydolność nerek,
• ciężka niedokrwistość, kwasica metaboliczna, obrzęk płuc,
• hipoglikemia (zwłaszcza w ciąży i przy ciężkim przebiegu).

Gdzie występuje malaria (mapa ryzyka opisana słowami)

Malaria występuje w pasie tropików i części subtropików na obszarach, gdzie żyją komary Anopheles i warunki klimatyczne sprzyjają rozwojowi pasożyta. Ryzyko nie jest równomierne — różni się w obrębie krajów i pór roku. Poniżej przegląd regionów:

Afryka Subsaharyjska (najwyższe ryzyko)

Najwięcej przypadków i zgonów. Szczególnie wysoka transmisja w Afryce Zachodniej i Środkowej (np. Nigeria, Demokratyczna Republika Konga), ale ryzyko dotyczy też wielu obszarów Afryki Wschodniej i Południowej (np. Tanzania, Uganda, Mozambik). W miastach ryzyko bywa mniejsze, ale niezerowe; wysoko położone miasta (np. Addis Abeba) mają na ogół niższe ryzyko.

Azja Południowa i Południowo-Wschodnia

• Indie: ryzyko zróżnicowane, większe na obszarach wiejskich i w części stanów północno-wschodnich.
• Pakistan, Bangladesz: transmisja sezonowa, zależna od monsunu.
• Myanmar, Laos, Kambodża, Wietnam: ryzyko zwłaszcza w strefach przygranicznych i leśnych; notowana częściowa oporność pasożytów na artemizynę.
• Indonezja: największe ryzyko na Papui i Zachodniej Papui; mniejsze na Bali i Jawie.
• Malezja (Borneo): przypadki P. knowlesi związane z obszarami leśnymi.
• Filipiny: transmisja m.in. na Palawanie i w wybranych prowincjach.

Oceania

Wysoka transmisja w Papui-Nowej Gwinei, na Wyspach Salomona i Vanuatu.

Ameryka Łacińska i Karaiby

• Amazonia (Brazylia, Peru, Kolumbia, Wenezuela, Gujana, Surinam): istotne ryzyko, zwłaszcza poza miastami.
• Ameryka Środkowa: ogniska w części Hondurasu, Nikaragui, Gwatemali; w Meksyku ryzyko lokalne (gł. stany południowe).
• Karaiby: ryzyko przede wszystkim na Haiti; w Dominikanie ograniczone do niektórych rejonów.

Bliski Wschód i Afryka Północna

Ogniska w Jemenie i Dżibuti; ograniczone ogniska w części Sudanu i na pograniczu z Erytreą. Większość krajów północnoafrykańskich i Bliskiego Wschodu wyeliminowała malarię lub ma bardzo niską transmisję.

Europa i Ameryka Północna

Malaria została wyeliminowana jako choroba rodzima, ale co roku notuje się tysiące przypadków „zawleczonych” u podróżnych. Sporadycznie dochodzi do pojedynczych lokalnych zakażeń w sprzyjających warunkach (np. w rejonach bagiennych latem), jednak ryzyko pozostaje bardzo niskie.

Kto jest najbardziej narażony

• dzieci do 5. roku życia w regionach o wysokiej transmisji,
• kobiety w ciąży,
• podróżni z krajów bez malarii (brak odporności nabytej),
• osoby starsze oraz z chorobami przewlekłymi,
• pracownicy terenowi (np. misje humanitarne, projekty leśne, górnictwo).

Diagnozowanie malarii

Rozpoznanie potwierdza się badaniem laboratoryjnym krwi:

• mikroskopia rozmazu krwi (gruby i cienki rozmaz) — złoty standard; pozwala też ocenić gatunek i parazytemię,
• testy szybkie (RDT) — wykrywają antygeny pasożyta w ciągu kilkunastu minut,
• PCR — bardzo czuła metoda, użyteczna w diagnostyce różnicowej i potwierdzeniach.

W przypadku podejrzenia malarii ważne jest niezwłoczne zgłoszenie się do lekarza — szczególnie po pobycie w Afryce Subsaharyjskiej, gdzie dominuje P. falciparum.

Leczenie

Malaria jest wyleczalna, jeśli rozpozna się ją i zacznie leczyć odpowiednio szybko. Schemat zależy od gatunku pasożyta, ciężkości choroby i regionu pochodzenia (oporność).

Podstawowe zasady

• Niezwłoczne leczenie przy potwierdzeniu lub silnym podejrzeniu.
• Doustne terapie skojarzone oparte na pochodnych artemizyniny (ACT) w niepowikłanej malarii P. falciparum.
• W ciężkiej malarii: dożylna artesunat jako leczenie pierwszego wyboru, następnie pełen kurs doustny.
• W malarii P. vivax/P. ovale: eliminacja form wątrobowych (hipnozoitów) primaquiną lub tafenoquiną po wcześniejszym teście na niedobór G6PD.

Profilaktyka dla podróżnych: jak skutecznie zmniejszyć ryzyko

Najlepsze efekty daje połączenie metod: unikania ukąszeń + chemoprofilaktyki (tam, gdzie jest wskazana) + szybkiej diagnostyki w razie gorączki po podróży.

Unikanie ukąszeń (od zmierzchu do świtu szczególnie)

• Repelenty na skórę: DEET 20–50%, ikarydyna/pikaridyna 20%, IR3535; aplikować zgodnie z instrukcją, powtarzać po spoceniu/kąpieli.
• Odzież: koszule z długim rękawem, długie spodnie, jasne kolory; odzież impregnowana permetryną zwiększa ochronę.
• Moskitiera nad łóżkiem, najlepiej impregnowana (LLIN); spać przy zamkniętych oknach lub z siatkami.
• Środki owadobójcze w pomieszczeniach: aerozole, wtyczki, opryski; klimatyzacja zmniejsza aktywność komarów.

Chemoprofilaktyka (leki „na zapobieganie”)

W wielu regionach zaleca się profilaktykę lekową, którą dobiera się do trasy, długości pobytu, zdrowia i oporności w danym kraju. Najczęściej stosuje się:

• atowakwon/proguanil,
• doksycyklina,
• meflchina (nie dla każdego, wymaga oceny przeciwwskazań).

Leki zaczyna się przyjmować przed wjazdem w strefę ryzyka i kontynuuje po jej opuszczeniu. O schemacie decyduje lekarz medycyny podróży.

Plan B: Co zrobić, jeśli mimo wszystko zachorujesz

• W razie gorączki w trakcie lub po powrocie niezwłocznie zgłoś się do lekarza, informując o pobycie w rejonie malarycznym.
• Nie polegaj wyłącznie na „apteczce rezerwowej” bez diagnostyki, chyba że wcześniej uzgodnisz to szczegółowo z lekarzem i nie masz dostępu do opieki w terenie (tzw. standby emergency treatment).

Szczepionki przeciw malarii: co już mamy, a czego się spodziewać

Po dekadach badań dostępne są pierwsze szczepionki przeciw malarii wywoływanej przez P. falciparum u dzieci w Afryce:

• RTS,S/AS01 (Mosquirix) — pierwsza rekomendowana przez WHO szczepionka (od 2021 r.) dla dzieci w regionach o umiarkowanej i wysokiej transmisji.
• R21/Matrix-M — druga szczepionka rekomendowana przez WHO (2023 r.); programy wdrożeń ruszają w coraz większej liczbie krajów.

Szczepionki te redukują ryzyko ciężkiej choroby i zgonu u dzieci, ale nie zastępują moskitier, repelentów ani innych metod ochrony. Na ten moment nie są powszechnie stosowane jako profilaktyka dla dorosłych podróżnych.

Malaria a zmiany klimatu i przyszłość choroby

Malaria jest silnie zależna od klimatu: temperatury, opadów i wilgotności, które warunkują populację komarów i cykl rozwojowy pasożyta. Zmiany klimatyczne mogą:

• wydłużać sezon transmisji w niektórych regionach,
• przesuwać granice ryzyka (np. na wyżej położone obszary),
• prowadzić do nowych, lokalnych ognisk tam, gdzie wcześniej ryzyka praktycznie nie było.

Równolegle rośnie oporność komarów na insektycydy i pasożytów na leki — dlatego WHO i partnerzy intensyfikują działania: nowe insektycydy, modyfikowane moskitiery, monitorowanie oporności, badania nad kolejnymi szczepionkami i lekami.

Checklist przed wyjazdem w rejony malaryczne

• Skonsultuj trasę w poradni medycyny podróży 4–6 tygodni przed wylotem.
• Ustal chemoprofilaktykę odpowiednią do kraju, pory roku i długości pobytu.
• Spakuj repelenty, odzież z długim rękawem i moskitierę (jeśli noclegi są w warunkach skromnych).
• Sprawdź ubezpieczenie podróżne obejmujące leczenie w danym kraju.
• Zapoznaj się z objawami alarmowymi i planem działania w razie gorączki.

Najczęstsze pytania (FAQ)

Czy w Europie występuje malaria?

Europa wyeliminowała malarię jako chorobę rodzimą. Zdarzają się jednak pojedyncze lokalne zakażenia w sprzyjających warunkach klimatycznych. Najwięcej przypadków to zakażenia „przywiezione” przez podróżnych wracających z tropików.

Czy jest skuteczna szczepionka na malarię dla podróżnych?

Obecnie zatwierdzone szczepionki (RTS,S i R21) są wdrażane w programach dla dzieci w Afryce. Dla dorosłych podróżnych standardem pozostają repelenty, moskitiery i chemoprofilaktyka; prace nad kolejnymi szczepionkami trwają.

Czy można się zarazić malarią od drugiej osoby?

Nie w typowych kontaktach. Wyjątkiem są transfuzje zakażonej krwi, wspólne igły, zakażenie w czasie porodu lub ekspozycje laboratoryjne.

Jaki jest czas wylęgania?

Zwykle 7–30 dni. W malarii P. vivax i P. ovale nawroty mogą pojawić się po wielu tygodniach, a nawet miesiącach.

Czy antybiotyki działają na malarię?

Niektóre antybiotyki (np. doksycyklina) są używane w profilaktyce lub w schematach leczenia skojarzonego, ale nie leczą malarii samodzielnie tak, jak klasyczne antybiotyki leczą infekcje bakteryjne. Leczenie prowadzi się lekami przeciwmalarycznymi według wytycznych.

Jakie repelenty są bezpieczne?

DEET 20–50%, ikarydyna/pikaridyna 20% i IR3535 stosowane zgodnie z instrukcją są uznane za skuteczne i bezpieczne, w tym w ciąży. U dzieci należy przestrzegać ograniczeń wiekowych i zaleceń producenta.

Źródła i dalsze informacje

• World Health Organization (WHO) — Malaria:
• TravelHealthPro (UK) / ECDC — zalecenia dla podróżnych i mapy ryzyka.

Uwaga: Zalecenia mogą zmieniać się dynamicznie w zależności od sytuacji epidemiologicznej i oporności. Zawsze sprawdzaj najnowsze wytyczne dla konkretnego kraju i konsultuj się z lekarzem.