Definicje i najważniejsze różnice

PMS (zespół napięcia przedmiesiączkowego) to zbiór fizycznych, emocjonalnych i behawioralnych objawów pojawiających się w fazie lutealnej cyklu (zwykle kilka dni przed miesiączką) i ustępujących po jej rozpoczęciu. Szacuje się, że pewną formę PMS doświadcza nawet 70–90% osób menstruujących, choć u większości ma on łagodne nasilenie.

PMDD (przedmiesiączkowe zaburzenie dysforyczne) to cięższa, kliniczna postać dolegliwości przedmiesiączkowych, w której dominują objawy psychiczne (m.in. wahania nastroju, drażliwość, lęk, obniżony nastrój) i która istotnie zaburza funkcjonowanie w pracy, w relacjach i w codziennym życiu. PMDD dotyczy szacunkowo 3–8% osób miesiączkujących.

Kluczowe różnice:

• Nasilenie: w PMDD objawy są znacznie silniejsze i wyraźnie upośledzają funkcjonowanie; PMS jest zwykle łagodniejszy.
• Dominujące objawy: w PMDD dominują objawy nastroju (dysforia), podczas gdy w PMS częściej przeważają dolegliwości fizyczne (np. tkliwość piersi, wzdęcia), choć emocjonalne też się pojawiają.
• Kryteria diagnostyczne: PMDD ma precyzyjne kryteria (DSM-5), w tym wymóg co najmniej 5 objawów (w tym jednego dotyczącego nastroju) w większości cykli, potwierdzone prospektywnym monitorowaniem przez co najmniej 2 cykle.
• Odpowiedź na leczenie: w PMDD skuteczniejsze są interwencje ukierunkowane na neuroprzekaźniki (np. SSRI), a także niektóre schematy antykoncepcji hormonalnej; w PMS często wystarczają zmiany stylu życia i wsparcie objawowe.

Czym jest PMS?

PMS to zespół objawów, które pojawiają się zwykle na 3–7 dni przed miesiączką i ustępują w ciągu 1–4 dni od jej rozpoczęcia. Objawy mogą mieć charakter fizyczny, emocjonalny i behawioralny. Istotą PMS jest cykliczność – dolegliwości nawracają w kolejnych cyklach i znikają po wystąpieniu krwawienia.

Najczęstsze objawy PMS

• Fizyczne: wzdęcia, tkliwość i obrzmienie piersi, bóle głowy, bóle mięśni/stawów, zmęczenie, wzrost apetytu lub „zachcianki”, zatrzymywanie wody, trądzik.
• Emocjonalne/behawioralne: drażliwość, obniżony nastrój, napięcie, płaczliwość, wahania nastroju, trudności z koncentracją, zaburzenia snu.

Nasilenie PMS jest zróżnicowane – u wielu osób dolegliwości są łagodne i nie wymagają leczenia, u innych mogą powodować dyskomfort i pewne trudności w codzienności, ale bez głębokiego upośledzenia funkcji.

Czym jest PMDD?

PMDD to zaburzenie rozpoznawane według kryteriów DSM-5 jako ciężka postać dolegliwości przedmiesiączkowych z dominacją objawów nastroju. Kluczowy jest wyraźny, powtarzalny wzorzec: objawy pojawiają się w ostatnim tygodniu fazy lutealnej, nasilają się przed miesiączką, wyraźnie łagodnieją w ciągu kilku dni od jej wystąpienia i są minimalne lub nieobecne w tygodniu po miesiączce.

Kryteria DSM-5 w uproszczeniu

• Obecność co najmniej 5 objawów w większości cykli, z czego co najmniej jeden z poniższych: wyraźna chwiejność nastroju, drażliwość/gniew, obniżony nastrój/poczucie beznadziejności, lęk/napięcie.
• Pozostałe możliwe objawy: spadek zainteresowań, trudności z koncentracją, brak energii, zmiany apetytu, hipersomnia/bezsenność, poczucie przeciążenia, objawy fizyczne (np. tkliwość piersi, bóle, wzdęcia).
• Objawy powodują klinicznie istotny dyskomfort lub upośledzenie funkcjonowania.
• Nie stanowią jedynie zaostrzenia innego zaburzenia psychicznego (tzw. premenstrualne zaostrzenie – PME).
• Potwierdzenie prospektywne (np. dzienniczek) przez co najmniej dwa cykle.

W PMDD ryzyko myśli samobójczych jest wyższe niż w populacji ogólnej, dlatego rozpoznanie i wdrożenie skutecznego leczenia ma krytyczne znaczenie dla bezpieczeństwa i jakości życia.

Ważne: PMDD to nie „przesadny PMS” czy „słaba odporność psychiczna”. To biologicznie uwarunkowana nadwrażliwość na normalne wahania hormonów jajnikowych, wpływająca na układy neuroprzekaźników w mózgu.

PMS vs PMDD – porównanie w pigułce

• Częstość: PMS – bardzo częsty; PMDD – 3–8%.
• Dominujące objawy: PMS – częściej fizyczne, z emocjonalnymi o łagodnym/umiarkowanym nasileniu; PMDD – przede wszystkim nastrojowe (dysforia, lęk, drażliwość).
• Wpływ na funkcjonowanie: PMS – zwykle ograniczony; PMDD – istotne zaburzenie funkcjonowania (praca, szkoła, relacje).
• Kryteria rozpoznania: PMS – mniej sformalizowane; PMDD – ściśle określone w DSM-5 i potwierdzane dzienniczkiem objawów.
• Leczenie pierwszego wyboru: PMS – zmiany stylu życia, wsparcie objawowe; PMDD – SSRI (wg zaleceń lekarskich), wybrane schematy antykoncepcji, psychoterapia, a w opornych przypadkach inne strategie.

Przyczyny i mechanizmy

U większości osób z PMS i PMDD poziomy estrogenów i progesteronu mieszczą się w normie. Problemem jest raczej nadwrażliwość mózgu na normalne wahania tych hormonów i związane z nimi zmiany w układach neuroprzekaźników.

Co wiemy z badań?

• Serotonina: zmiany w sygnalizacji serotoninergicznej wiążą się z objawami nastroju; stąd dobra skuteczność SSRI w PMDD.
• Allopregnanolon: neurosteroid powstający z progesteronu wpływa na receptory GABA-A; u części osób wahania tej cząsteczki mogą nasilać lęk i dysforię.
• Oś HPA i stres: przewlekły stres może „uwrażliwiać” układy regulacyjne, pogarszając objawy.
• Predyspozycja genetyczna i rodzinna: częściej u osób z rodzinnym występowaniem PMS/PMDD czy zaburzeń nastroju.

Do czynników ryzyka należą m.in. obciążenie stresem, zaburzenia nastroju w wywiadzie, palenie tytoniu i mniejsza aktywność fizyczna. Nie oznacza to winy czy „słabej woli” – to złożona interakcja biologii i środowiska.

Jak rozpoznać u siebie? Diagnoza i monitorowanie

Podstawą jest prospektywne monitorowanie objawów przez co najmniej 2 kolejne cykle. Zapisuj codziennie nasilenie objawów nastroju, bólu, snu, apetytu itd., wraz z datą miesiączki i owulacji (jeśli śledzisz).

Narzędzia, które pomagają

• Dzienniczek objawów (papierowy lub aplikacja) – np. Daily Record of Severity of Problems (DRSP).
• Kalendarium cyklu – ułatwia powiązanie objawów z fazami cyklu.

Kiedy zgłosić się do lekarza?

• Gdy objawy emocjonalne są nasilone, utrzymują się przez kilka dni w każdym cyklu i utrudniają pracę, naukę, relacje.
• Gdy pojawiają się myśli samobójcze, autoagresywne lub poczucie beznadziejności – to stan wymagający pilnej pomocy.
• Gdy objawy nie pasują do typowego wzorca (np. utrzymują się niezależnie od cyklu) – trzeba wykluczyć inne przyczyny.

Lekarz może zlecić badania w kierunku innych schorzeń dających podobne dolegliwości (np. choroby tarczycy, niedokrwistość), przejrzeć leki i suplementy, omówić możliwe strategie leczenia.

Ważna jest także różnicowa: premenstrualne zaostrzenie (PME) istniejącej depresji, lęku, ADHD czy choroby afektywnej dwubiegunowej może przypominać PMDD, ale wymaga innego planu leczenia bazowego.

Leczenie i wsparcie

Skuteczny plan leczenia zależy od nasilenia objawów, preferencji i ewentualnych chorób towarzyszących. Poniżej zarys opcji opartych na dowodach naukowych. Zawsze konsultuj zmiany terapii z lekarzem.

Zmiany stylu życia – podstawa przy PMS, pomocne w PMDD

• Aktywność fizyczna: regularne ćwiczenia aerobowe (np. 150 min/tyg.) zmniejszają napięcie, poprawiają nastrój i sen.
• Higiena snu: stałe godziny, ekspozycja na światło dzienne rano, ograniczenie ekranów wieczorem.
• Dieta: regularne posiłki, źródła białka i błonnika, ograniczenie nadmiaru soli (zatrzymywanie wody), cukrów prostych i kofeiny (drażliwość), umiarkowanie z alkoholem.
• Redukcja stresu: techniki relaksacyjne, mindfulness, oddech, joga – wspierają regulację emocji.
• Wsparcie społeczne: rozmowa z bliskimi, planowanie mniej obciążających zadań na trudniejsze dni cyklu.

Terapie psychologiczne

• Psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT) – uczy strategii radzenia sobie z myślami i emocjami, poprawia funkcjonowanie w pracy i relacjach.
• Trening uważności (MBCT/MBSR) – może obniżać lęk i poprawiać regulację nastroju.

Leki – szczególnie istotne w PMDD

• SSRI (inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny): uznawane za leczenie pierwszego wyboru w PMDD. Stosuje się różne schematy (ciągły, tylko w fazie lutealnej lub od wystąpienia objawów). Decyzję i dawkowanie ustala lekarz.
• Złożone doustne środki antykoncepcyjne: niektóre preparaty, zwłaszcza z drospirenonem w schematach o skróconej przerwie (np. 24/4), mogą łagodzić objawy. Nie u wszystkich działają jednakowo.
• Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ): pomocne na bóle głowy, skurcze, bóle piersi (objawowo).
• Inne opcje specjalistyczne: w opornych przypadkach rozważa się leki modulujące układ hormonalny (np. agonistów GnRH) – to terapie zarezerwowane do opieki specjalistycznej ze względu na działania niepożądane.

Jeśli objawy wskazują na PME innego zaburzenia (np. depresji), leczenie bazowego schorzenia (np. optymalizacja dawki leku, psychoterapia) często przynosi ulgę także w fazie lutealnej.

Suplementy – co mówi evidence?

• Wapń (ok. 1200 mg/d): w części badań zmniejszał objawy PMS (wahania nastroju, wzdęcia). Warto uwzględnić łączną podaż z diety i suplementów, by unikać nadmiaru.
• Witamina B6: może łagodzić niektóre objawy, ale dawki powyżej 100 mg/d dłużej stosowane niosą ryzyko neuropatii – konieczna ostrożność i konsultacja.
• Magnez (ok. 200–360 mg elementarnego magnezu/d): część osób zgłasza poprawę w obrzękach, bólach i nastroju; efekt bywa umiarkowany.
• Vitex agnus-castus (niepokalanek): w wybranych badaniach zmniejszał objawy PMS; jakość dowodów jest zróżnicowana, możliwe interakcje z lekami.
• Kwasy omega-3: mogą wspierać regulację nastroju i działanie przeciwzapalne, choć dane w PMDD są ograniczone.

Suplementy to nie zamiennik leczenia, a ich bezpieczeństwo i skuteczność bywają nierówne. Zawsze omów je z lekarzem, zwłaszcza gdy przyjmujesz inne leki.

Bezpieczeństwo i sytuacje pilne

Jeśli doświadczasz myśli o skrzywdzeniu siebie lub innych, skontaktuj się natychmiast z numerem alarmowym 112 lub udaj się na SOR. Powiedz bliskiej osobie, co się dzieje. PMDD jest leczalny – nie zostawaj z tym sama/sam.

Życie z PMS/PMDD: praca, relacje, szkoła

• Planowanie: jeśli obserwujesz powtarzalny wzorzec, zaplanuj bardziej wymagające zadania w „lepszej” części cyklu, a w dniach trudniejszych zadbaj o margines czasu i przerwy.
• Komunikacja: krótkie, rzeczowe wyjaśnienie partnerowi/partnerce czy zespołowi („w tym tygodniu mogę mieć gorszą koncentrację, potrzebuję więcej czasu na zadania”) zmniejsza napięcia.
• Mikrointerwencje: krótkie spacery, ćwiczenia oddechowe, posiłki o niskim indeksie glikemicznym, nawodnienie – drobne zmiany, realna różnica.
• Współpraca z pracodawcą/szkołą: w wielu miejscach możliwe są elastyczne rozwiązania (zdalnie, przesunięcia deadline’ów), zwłaszcza gdy dolegliwości są potwierdzone medycznie.

Mity i fakty

• Mit: „PMDD to przesadzony PMS.” Fakt: PMDD ma odrębne, ścisłe kryteria i obejmuje ciężkie objawy nastroju z istotnym upośledzeniem funkcjonowania.
• Mit: „To tylko hormony, nic się nie da zrobić.” Fakt: istnieją skuteczne terapie (SSRI, wybrane antykoncepcje, psychoterapia, strategie stylu życia).
• Mit: „Jak nie masz badań hormonalnych nieprawidłowych, to sobie wymyślasz.” Fakt: kluczowa jest nadwrażliwość na wahania, a nie same poziomy hormonów – badania hormonalne często są prawidłowe.
• Mit: „Tylko dorosłe kobiety mają PMDD.” Fakt: nastolatki i młode osoby miesiączkujące też mogą doświadczać PMDD, co wymaga wsparcia i edukacji.

FAQ: najczęściej zadawane pytania

Czy PMDD to po prostu cięższy PMS?

Nie. PMDD to odrębne rozpoznanie z kryteriami obejmującymi dominację objawów nastroju, konieczność upośledzenia funkcjonowania i potwierdzenie prospektywne. PMS zwykle ma łagodniejszy przebieg.

Czy PMS może „przerodzić się” w PMDD?

U części osób objawy mogą się nasilać do poziomu spełniającego kryteria PMDD, ale równie często nasilony PMS wynika z innych czynników (stres, brak snu, zaostrzenie zaburzeń nastroju). Kluczowe jest monitorowanie objawów i konsultacja.

Jak długo trwają objawy PMDD?

Zwykle zaczynają się w ostatnim tygodniu przed miesiączką, szczyt osiągają tuż przed krwawieniem i wyraźnie łagodnieją w ciągu pierwszych 2–3 dni miesiączki, z minimalnymi objawami w tygodniu po.

Jakie badania zrobić?

Nie ma jednego „testu na PMDD”. Podstawą jest dzienniczek objawów. Lekarz może zlecić badania wykluczające inne przyczyny (np. TSH, morfologia), oceni też leki i stan psychiczny.

Czy antykoncepcja hormonalna pomaga?

Niektórym osobom tak, zwłaszcza preparaty z drospirenonem w schemacie 24/4 lub bez przerwy. U innych może nie przynieść poprawy lub wręcz nasilić objawy. Decyzję podejmuj z lekarzem.

Czy PMDD znika po menopauzie?

U większości tak, ponieważ znika cykliczność wahań hormonów jajnikowych. Objawy mogą jednak zmieniać się w perimenopauzie.

Czy dieta może wyleczyć PMDD?

Sama dieta raczej nie „wyleczy” PMDD, ale może zmniejszać nasilenie objawów (stabilny cukier, mniej kofeiny i alkoholu, więcej błonnika, białka, kwasów omega-3). To element układanki, obok terapii farmakologicznej i psychologicznej.

Czy PMDD to „choroba psychiczna”?

PMDD jest zaburzeniem o podłożu biologicznym, rozpoznawanym w klasyfikacjach psychiatrycznych. Nie oznacza „bycia słabym/ą”. To stan medyczny, który ma skuteczne leczenie.

Źródła i dalsza lektura

• American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5) – kryteria PMDD.
• ACOG Clinical Practice Guideline: Management of Premenstrual Disorders (aktualne wytyczne dot. PMS/PMDD).
• Yonkers KA, O’Brien PM, Eriksson E. Premenstrual syndrome. Lancet. Przegląd objawów, patofizjologii i leczenia.
• Cochrane Reviews – skuteczność SSRI i innych interwencji w PMS/PMDD.
• Ressler KJ, Pearlstein T, Epperson CN i in. Neurobiologia PMDD i rola allopregnanolonu.

Uwaga: Niniejszy artykuł ma charakter edukacyjny i nie zastępuje porady lekarskiej. Jeśli podejrzewasz u siebie PMDD lub doświadczasz nasilonych objawów, skontaktuj się z lekarzem lub psychoterapeutą.