Co to jest ZUM i jakie daje objawy?

Zakażenie układu moczowego (ZUM) obejmuje infekcje pęcherza (zapalenie pęcherza, cystitis), cewki moczowej, a w cięższych przypadkach także nerek (odmiedniczkowe zapalenie nerek). Najczęstszym patogenem jest Escherichia coli (E. coli) pochodząca z przewodu pokarmowego.

Typowe objawy zapalenia pęcherza

• pieczenie i ból przy oddawaniu moczu (dyzuria),
• częste, naglące parcie na mocz (częstomocz),
• ból w podbrzuszu,
• mętny, czasem krwisty mocz, niekiedy nieprzyjemny zapach,
• zazwyczaj brak gorączki lub tylko stan podgorączkowy.

Objawy sugerujące chorobę nerek (pilna konsultacja)

• gorączka >38°C, dreszcze,
• ból w okolicy lędźwiowej, ból boku,
• nudności, wymioty, złe samopoczucie ogólne,
• objawy odwodnienia.

Kiedy iść do lekarza, a kiedy można zaczekać?

U dorosłych kobiet z typowymi objawami łagodnego zapalenia pęcherza często stosuje się krótkie, celowane leczenie. Do pilnego kontaktu z lekarzem skłaniają:

• ciąża, cukrzyca, kamica, choroby nerek, immunosupresja,
• objawy trwające >48–72 h mimo leczenia lub nawracające zakażenia,
• gorączka, ból nerki/boku, wymioty, silne osłabienie,
• każdy ZUM u mężczyzny, dzieci i seniorów z pogorszeniem stanu,
• krew w moczu z obecnymi skrzepami lub silnym bólem,
• podejrzenie choroby przenoszonej drogą płciową, bóle w kroczu.

Diagnostyka: badanie moczu i posiew

Podstawą jest badanie ogólne moczu (leukocyty, azotyny, erytrocyty). W wielu przypadkach niepowikłanego zapalenia pęcherza u kobiet leczenie można rozpocząć na podstawie objawów. Posiew moczu z antybiogramem jest kluczowy, gdy:

• podejrzewamy odmiedniczkowe zapalenie nerek,
• objawy są nietypowe lub nawracające,
• chory jest w ciąży, to mężczyzna, dziecko lub osoba z obniżoną odpornością,
• leczenie pierwszej linii nie działa.

Prawidłowo pobrany „środkowy strumień” moczu przed antybiotykiem zwiększa wiarygodność badania. Antybiogram pomaga dobrać lek o najwyższej skuteczności i najniższym ryzyku oporności.

Antybiotyki na niepowikłane zapalenie pęcherza (u kobiet)

W leczeniu ostrego, niepowikłanego zapalenia pęcherza moczowego u kobiet preferuje się leki działające głównie w drogach moczowych, o niskim ryzyku oporności i ograniczonych działaniach ogólnoustrojowych.

Najczęściej stosowane leki pierwszego wyboru

• Fosfomycyna (trometamol) — jednorazowa dawka doustna. Dobrze tolerowana, wygodna, szeroko stosowana w Polsce. Skuteczna przeciw wielu szczepom E. coli. Bezpieczna w ciąży. Niewskazana w podejrzeniu zajęcia nerek.
• Nitrofurantoina — klasyczny lek na zapalenie pęcherza, zwykle stosowany przez kilka dni. Wysokie stężenia w moczu, niewielka penetracja do tkanek nerkowych, dlatego nie nadaje się do leczenia odmiedniczkowego zapalenia nerek. Unikać przy istotnie obniżonym GFR oraz w schyłkowej ciąży.
• Furazydyna (furagina) — nitrofuran dostępny bez recepty w Polsce. Stosowana w łagodnym zapaleniu pęcherza u dorosłych. Nie jest odpowiednia przy podejrzeniu zakażenia nerek. Używać zgodnie z ulotką i zaleceniami lekarza/farmaceuty.
• Trimetoprim/sulfametoksazol (kotrimoksazol) — skuteczny tam, gdzie oporność E. coli nie jest wysoka. Często wymaga oparcia na antybiogramie. Unikać w I i III trymestrze ciąży oraz przy niektórych interakcjach (np. z warfaryną) i w niedoborze G6PD.
• Pivmecillinam — rekomendowany w europejskich wytycznych jako lek pierwszej linii, gdzie dostępny. W Polsce jego dostępność bywa ograniczona; lekarz może rozważyć alternatywy.

Leki drugiego wyboru i alternatywy

• Beta-laktamy (np. amoksycylina z kwasem klawulanowym, cefaleksyna, cefuroksym) — opcja, gdy leki pierwszej linii są nietolerowane, niedostępne lub na podstawie antybiogramu. Niektóre szczepy E. coli wykazują oporność, dlatego celowane użycie jest rozsądne.
• Fluorochinolony (cyprofloksacyna, lewofloksacyna) — odradzane jako pierwsza linia w zapaleniu pęcherza z uwagi na działania niepożądane i ryzyko oporności. Rozważa się je w określonych sytuacjach, zwykle w zakażeniach powikłanych lub w zapaleniu nerek, po ocenie ryzyka/korzyści.

Jak długo trwa leczenie zapalenia pęcherza?

W zależności od leku i wytycznych: od pojedynczej dawki (fosfomycyna), przez 3–5 dni (np. wybrane schematy nitrofurantoiny, kotrimoksazolu), do 5–7 dni (np. furazydyna w Polsce). Lekarz dobiera czas terapii do obrazu klinicznego i wyniku badań.

Na co zwrócić uwagę przy wyborze leku?

• objawy sugerujące zakażenie nerek (wtedy inne leczenie),
• ciąża i karmienie piersią,
• choroby towarzyszące (np. niewydolność nerek),
• przyjmowane leki (interakcje),
• lokalna oporność bakterii i wynik antybiogramu.

Leczenie odmiedniczkowego zapalenia nerek

Odmiedniczkowe zapalenie nerek to poważniejsza postać ZUM. Najczęściej wymaga antybiotyków ogólnoustrojowych, dłuższej terapii, a czasem hospitalizacji.

Typowe opcje terapeutyczne

• Fluorochinolony (np. cyprofloksacyna, lewofloksacyna) — skuteczne dzięki dobrej penetracji do nerek i prostaty. Stosowane ostrożnie z uwagi na działania niepożądane; preferowane, gdy patogen jest wrażliwy i pacjent nie ma przeciwwskazań.
• Cefalosporyny (np. ceftriakson dożylnie na start, następnie doustne kontynuacje jak cefuroksym/cefaleksyna) — często stosowane empirycznie, szczególnie w szpitalu lub u chorych z nudnościami/wymiotami.
• Amoksycylina/kwas klawulanowy — alternatywa w lżejszych przypadkach, gdy patogen jest wrażliwy.
• Piperacylina/tazobaktam, karbapenemy — w ciężkich zakażeniach, sepsie lub przy bakteriach wielolekoopornych (zwykle w warunkach szpitalnych).

Czas trwania leczenia zwykle wynosi 7–14 dni, zależnie od ciężkości i leku. Nitrofurantoina i furazydyna nie nadają się do leczenia zakażeń nerek.

Szczególne sytuacje: ciąża, mężczyźni, dzieci, seniorzy, cewnik

Kobiety w ciąży

• Bezpieczniejsze opcje: fosfomycyna, wybrane beta-laktamy (np. cefalosporyny, amoksycylina/kwas klawulanowy). Nitrofurantoina może być rozważana głównie w II trymestrze.
• Unikamy: fluorochinolonów; trimetoprim/sulfametoksazolu w I i III trymestrze; nitrofuranów blisko terminu porodu (ryzyko hemolizy u noworodka).
• W ciąży leczy się nawet bezobjawową bakteriomocz (po dodatnim posiewie), aby zapobiec powikłaniom.

Mężczyźni

Większość ZUM u mężczyzn traktuje się jako powikłane. Często należy wykluczyć zajęcie prostaty. Preferuje się leki penetrujące do tkanek (np. fluorochinolony lub kotrimoksazol, zgodnie z antybiogramem). Czas leczenia bywa dłuższy (7–14 dni lub więcej). Wskazana jest konsultacja lekarska i posiew.

Dzieci

Każde podejrzenie ZUM u dziecka wymaga konsultacji pediatrycznej. Leczenie dobiera się pod kątem wieku, masy ciała i patogenu; często konieczny jest posiew i ocena ewentualnych wad układu moczowego.

Seniorzy

U osób starszych objawy bywają niespecyficzne (splątanie, osłabienie apetytu). Kluczowe jest różnicowanie z bezobjawową bakteriomoczem, której nie leczy się antybiotykiem (wyjątki: ciąża, zabiegi urologiczne). Dobór leku uwzględnia czynność nerek i ryzyko interakcji.

ZUM związane z cewnikiem (CAUTI)

• Jeśli to możliwe, cewnik należy usunąć lub wymienić.
• Antybiotyk według objawów i antybiogramu (zwykle flora oporna).
• Profilaktyczne, rutynowe antybiotyki przy cewniku nie są zalecane.

Leki bez recepty i wsparcie objawowe

Co może pomóc doraźnie?

• Leki przeciwbólowe (np. paracetamol, ibuprofen) — łagodzą ból i gorączkę. Ibuprofen dodatkowo działa przeciwzapalnie; może nie być odpowiedni przy niektórych chorobach przewodu pokarmowego, nerek czy serca.
• Leki rozkurczowe (np. drotaweryna, hioscyna butylobromek) — mogą zmniejszyć dyskomfort w podbrzuszu.
• Uroseptyki i środki antymikrobiotyczne dostępne OTC, jak furazydyna — stosowane krótkotrwale w łagodnych, niepowikłanych epizodach u dorosłych kobiet. Nie nadają się do leczenia zakażeń nerek.
• Nawodnienie i częste oddawanie moczu — pomaga mechanicznie wypłukiwać bakterie, o ile nie ma przeciwwskazań.
• Ciepło na podbrzusze — niefarmakologicznie łagodzi ból.

Preparaty wspierające i co o nich wiemy

• Żurawina — dowody wskazują na niewielne zmniejszenie ryzyka nawrotów u niektórych kobiet, ale nie leczy aktywnego ZUM. Skuteczność zależy od dawki proantocyjanidyn (PAC); jakość preparatów bywa zmienna.
• D-mannoza — dane są mieszane; niektóre badania sugerowały korzyści w profilaktyce, inne wykazały brak przewagi nad placebo. Może być rozważana jako element wspierający u wybranych pacjentek.
• Probiotyki (zwłaszcza dopochwowe z Lactobacillus) — mogą sprzyjać równowadze mikrobioty; dowody na redukcję nawrotów są umiarkowane.
• Metenamina (hipurowan lub heksametylenotetramina) — związek o działaniu antyseptycznym w kwaśnym moczu, stosowany w profilaktyce nawrotów; decyzja po konsultacji lekarskiej.

Uwaga: popularna w USA fenazopirydyna (barwiąca mocz na pomarańczowo) nie jest powszechnie dostępna w UE i nie leczy zakażenia, a jedynie objawy.

Profilaktyka nawrotów ZUM

Nawrotowe ZUM (≥2 epizody w 6 mies. lub ≥3 w roku) wymagają strategii ograniczających ryzyko kolejnych zakażeń.

Co warto rozważyć z lekarzem?

• Identyfikacja czynników ryzyka: mała podaż płynów, rzadkie oddawanie moczu, stosunki płciowe, środki plemnikobójcze, zaburzenia urologiczne, zaparcia.
• Zmiany nawyków: odpowiednie nawodnienie, mikcja po współżyciu, unikanie drażniących środków higieny intymnej, oddawanie moczu bez zwlekania.
• Profilaktyka po współżyciu (u wybranych): czasem pojedyncza dawka antybiotyku po stosunku — wyłącznie po zaleceniu lekarza.
• Immunoprofilaktyka (np. OM-89/Uro-Vaxom) — doustny lizat bakteryjny z umiarkowanymi dowodami na redukcję nawrotów.
• Estrogeny dopochwowe u kobiet po menopauzie — odbudowują florę pochwy i zmniejszają nawroty.
• Metenamina — alternatywa dla długotrwałej antybiotykoterapii w profilaktyce u wybranych pacjentek.
• Żurawina/D-mannoza/probiotyki — mogą pomóc części pacjentek; traktować jako uzupełnienie, nie zamiennik diagnostyki i leczenia.

Bezpieczeństwo, interakcje i najczęstsze błędy

Najczęstsze błędy

• Samodzielne przyjmowanie „mocnych” antybiotyków z domowej apteczki lub pożyczonych — zwiększa ryzyko oporności i powikłań.
• Stosowanie nitrofurantoiny/furazydyny przy objawach zajęcia nerek — leki te nie są skuteczne w odmiedniczkowym zapaleniu nerek.
• Przerywanie antybiotyku po ustąpieniu objawów — grozi nawrotem i opornością.
• Leczenie bezobjawowej bakteriomoczu u osób niebędących w ciąży — zwykle niezalecane.

Ważne przeciwwskazania i środki ostrożności

• Nitrofurantoina i furazydyna: unikać przy istotnie obniżonej filtracji kłębuszkowej; ostrożność w niedoborze G6PD; nie stosować do leczenia zakażeń nerek; unikać pod koniec ciąży.
• Trimetoprim/sulfametoksazol: ryzyko reakcji skórnych i interakcji (np. z warfaryną, lekami podnoszącymi potas); przeciwwskazany w późnej ciąży; uwaga na niedobór G6PD.
• Fluorochinolony: potencjalne działania niepożądane (ścięgna, neuropatia, aorta, OUN); stosować tylko, gdy korzyści przeważają nad ryzykiem.
• Beta-laktamy: możliwe reakcje alergiczne; część szczepów E. coli oporna — zalecany antybiogram.
• Interakcje: zawsze sprawdź potencjalne interakcje z lekami przewlekłymi (np. przeciwkrzepliwe, antyarytmiczne, leki na nadciśnienie i cukrzycę).

Jeżeli objawy nasilają się mimo leczenia (gorączka, ból boku, wymioty, osłabienie), skontaktuj się pilnie z lekarzem lub SOR.

Najczęstsze pytania (FAQ)

Czy można wyleczyć zapalenie pęcherza bez antybiotyku?

Część bardzo łagodnych epizodów może ustąpić samoistnie, ale u wielu osób antybiotyk skraca czas objawów i zmniejsza ryzyko powikłań. Decyzja zależy od nasilenia objawów, czynników ryzyka i preferencji pacjenta po omówieniu z lekarzem. Zawsze szukaj pomocy medycznej, jeśli objawy nie ustępują w 48–72 h lub się nasilają.

Czy „furagina” to antybiotyk?

Furazydyna (popularnie „furagina”) to chemioterapeutyk z grupy nitrofuranów o działaniu przeciwbakteryjnym w drogach moczowych. Działa miejscowo w moczu i jest stosowana głównie w niepowikłanych zakażeniach pęcherza.

Ile trwa leczenie ZUM?

Zapalenie pęcherza: zwykle 1–5(–7) dni w zależności od leku. Zakażenie nerek: najczęściej 7–14 dni. Dokładny czas ustala lekarz.

Co z żurawiną i D-mannozą?

Mogą nieznacznie zmniejszać nawroty u części kobiet, ale nie leczą aktywnego zakażenia. Jakość dowodów jest zróżnicowana; traktuj je jako uzupełnienie, nie zamiennik leczenia.

Czy w ciąży można brać leki na ZUM?

Tak, ale wybór leku jest szczególnie ostrożny (np. fosfomycyna, wybrane beta-laktamy). Niektórych leków unika się w określonych trymestrach. Każdy epizod ZUM w ciąży wymaga konsultacji i zwykle posiewu moczu.

Kiedy robić posiew moczu?

Gdy podejrzewasz zakażenie nerek, jesteś w ciąży, to mężczyzna/dziecko, masz nawracające ZUM lub gdy leczenie nie działa. Posiew jest też przydatny przy nietypowych objawach.

Czy można pić alkohol podczas leczenia?

Umiarkowana ilość alkoholu nie wchodzi w istotne interakcje z wieloma lekami na ZUM, ale przy osłabieniu i odwodnieniu najlepiej go unikać. Najważniejsze to sprawdzić ulotkę i interakcje konkretnego leku.