Co to jest przewlekłe zapalenie zatok?

Przewlekłe zapalenie zatok to utrzymujący się stan zapalny błony śluzowej nosa i zatok przynosowych trwający co najmniej 12 tygodni. Rozpoznanie stawia się, gdy obecne są przynajmniej dwa z poniższych objawów, z czego jeden musi dotyczyć „zatkania” (obrzęku) nosa lub wydzieliny:

• niedrożność/zatkanie nosa,
• wodnista lub gęsta wydzielina z nosa (przednia) albo spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła,
• uczucie rozpierania/ciśnienia w obrębie twarzy,
• osłabienie węchu (hiposmia) lub jego utrata (anosmia).

Warunkiem rozpoznania jest również potwierdzenie stanu zapalnego w badaniu laryngologicznym (endoskopia nosa) lub w tomografii komputerowej (TK) zatok.

Wyróżniamy dwa główne fenotypy:

• CRSsNP – przewlekłe zapalenie zatok bez polipów nosa,
• CRSwNP – przewlekłe zapalenie zatok z polipami nosa (miękkie, obrzękowe twory w jamach nosa).

Mechanizm choroby jest złożony i obejmuje zaburzenia drożności ujść zatok, dysfunkcję transportu śluzowo-rzęskowego, przetrwały stan zapalny (często typu 2 z udziałem eozynofili) oraz okresowe nadkażenia bakteryjne. U części chorych rolę odgrywają biofilmy, alergie, nietolerancje aspiryny, astma, choroby ogólnoustrojowe czy wady anatomiczne.

Objawy i kiedy iść do lekarza

Typowe objawy

• Przewlekłe zatkanie nosa i oddychanie przez usta,
• Wydzielina z nosa lub spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła (często gęsta),
• Uczucie ucisku w okolicy policzków, czoła, między oczami,
• Osłabienie lub utrata węchu i smaku,
• Kaszel (zwłaszcza nocą), chrząkanie, nieświeży oddech, zmęczenie,
• Nasilanie objawów po infekcji, przy alergenach, w klimatyzowanych pomieszczeniach.

Objawy alarmowe – pilny kontakt z lekarzem

• Silny ból okolicy oczodołu, obrzęk powiek, podwójne widzenie lub pogorszenie ostrości wzroku,
• Wysoka gorączka, sztywność karku, silny ból głowy inny niż dotychczas,
• Jednostronne, ropne lub krwiste wycieki z nosa, zwłaszcza z bólem zęba trzonowego (podejrzenie przyczyny zębopochodnej).

Najczęstsze przyczyny i czynniki ryzyka

• Alergiczny nieżyt nosa i ekspozycja na alergeny (roztocza, pyłki, sierść),
• Astma, nadwrażliwość na aspirynę/NSAIDs (triada aspirynowa, AERD),
• Wady anatomiczne (krzywa przegroda, przerost małżowin, warianty kompleksu ujściowo‑przewodowego),
• Przewlekłe zakażenia, biofilm bakteryjny, sporadycznie grzybica zatok,
• Palenie tytoniu (także bierne), zanieczyszczenie powietrza, suche środowisko,
• Choroby ogólnoustrojowe: niedobory odporności, mukowiscydoza, dyskineza rzęsek, GERD,
• Źródła zębopochodne – głównie jednoszczękowe, jednostronne zapalenie zatoki szczękowej po leczeniu kanałowym lub implantacji.

Diagnostyka krok po kroku

1) Wywiad i badanie przedmiotowe

Specjalista laryngolog ocenia czas trwania i charakter objawów, czynniki nasilające, przebyte infekcje, choroby współistniejące (astma, alergie), leki, nawyki (palenie). W badaniu endoskopowym nosa (cienki endoskop z kamerą) można uwidocznić obrzęk, ropną wydzielinę, polipy, ewentualnie pobrać materiał do posiewu.

2) Badania obrazowe

• Tomografia komputerowa (TK) zatok – złoty standard obrazowania. Ujawnia pogrubienie błony śluzowej, blokadę ujść zatok, polipy. Pomaga także planować leczenie operacyjne.
• RTG zatok nie jest zalecane w CRS – zbyt mała czułość i swoistość.

3) Dodatkowe testy (w wybranych przypadkach)

• Testy alergiczne (skórne lub swoiste IgE), gdy podejrzewasz alergię,
• Ocena stomatologiczna przy jednostronnym, ropnym zapaleniu zatoki szczękowej,
• Immunologiczne (np. immunoglobuliny) przy nawracających ciężkich infekcjach,
• Badanie węchu, ocena astmy, test aspirynowy przy AERD.

Leczenie: co działa naprawdę

Leczenie jest zindywidualizowane i zwykle wielomodalne. Celem jest zmniejszenie stanu zapalnego, przywrócenie drożności ujść zatok, opanowanie objawów oraz zapobieganie zaostrzeniom.

Podstawa: płukanie nosa i sterydy donosowe

• Płukanie nosa roztworem soli (irygacja): 1–2 razy dziennie. Wybieraj wodę jałową: sterylną, przegotowaną i ostudzoną lub destylowaną. Zastosuj butelkę do irygacji lub neti pot. Roztwór izotoniczny jest zwykle lepiej tolerowany, hipertonik może skuteczniej zmniejszać obrzęk.
• Donosowe glikokortykosteroidy (np. mometazon, flutikazon, budezonid): codziennie przez ≥8–12 tygodni, a często przewlekle jako leczenie podtrzymujące. Zmniejszają obrzęk błony śluzowej i polipów oraz łagodzą objawy.

Krótki kurs sterydów doustnych (wybrane przypadki)

U chorych z polipami nosa (CRSwNP) rozważa się krótkotrwałą kurację doustnymi sterydami (np. prednizon 5–10 dni) w celu szybkiej redukcji objawów. Decyzja należy do lekarza, a terapia wymaga rozważenia przeciwwskazań (cukrzyca, osteoporoza, infekcje).

Antybiotyki – kiedy mają sens?

W przewlekłym zapaleniu zatok antybiotyki nie są leczeniem podstawowym. Stosuje się je przy ostrym bakteryjnym zaostrzeniu z ropną wydzieliną i nasilonym bólem/gorączką – zwykle 2–3 tygodnie (np. amoksycylina z kwasem klawulanowym; alternatywnie doksycyklina u uczulonych). Długotrwała niskodawkowa terapia makrolidem bywa rozważana w wybranych, nieeozynofilowych fenotypach, lecz korzyści są niepewne, a ryzyko (QT, interakcje) realne.

Leki wspomagające

• Antyhistaminowe – tylko przy współistniejącej alergii.
• Donosowe leki obkurczające – maksymalnie 3–5 dni, by uniknąć polekowego obrzęku błony śluzowej (rhinitis medicamentosa).
• Antyleukotrieny (np. montelukast) – rozważyć przy AERD/astmie.
• Leki przeciwbólowe (paracetamol; ostrożnie z NSAIDs przy AERD).
• Nawilżanie i inhalacje parowe mogą zapewnić krótkotrwałą ulgę, ale nie leczą zapalenia.

Biologiczne leki przeciwzapalne (dla CRSwNP opornego na standardowe leczenie)

U pacjentów z ciężkimi polipami nosa, po niepowodzeniu leczenia miejscowego i często także po operacji, rozważa się leki biologiczne: dupilumab (anty-IL-4Rα), omalizumab (anty-IgE), mepolizumab (anty-IL-5). Dobór zależy od fenotypu/biomarkerów (eozynofilia, IgE, współistnienie astmy), dostępności i kryteriów refundacji. Celem jest redukcja polipów, poprawa węchu i zmniejszenie zaostrzeń.

Czego nie zalecają wytyczne?

• Przeciwgrzybicze leczenie ogólne – brak skuteczności w typowym CRS.
• Długie, powtarzane kuracje antybiotykami bez wskazań – ryzyko oporności i działań niepożądanych.
• „Czyszczenie” zatok patyczkami itp. – ryzyko urazu błony śluzowej.

Kiedy operacja? FESS i balonoplastyka

Operację rozważa się, gdy pomimo optymalnego leczenia zachowawczego (irygacje + sterydy donosowe, ewentualnie kursy doustne, kontrola alergii) objawy i zmiany w TK utrzymują się i znacząco ograniczają funkcjonowanie.

FESS – funkcjonalna endoskopowa operacja zatok

Standard nowoczesnej chirurgii zatok. Celem jest przywrócenie wentylacji i drenażu poprzez udrożnienie naturalnych ujść zatok i usunięcie patologicznej błony śluzowej/polipów. Wykonywana przez nozdrza, bez nacięć skórnych, zwykle w znieczuleniu ogólnym. Po zabiegu kluczowe są irygacje i kontynuacja sterydów donosowych.

Balonoplastyka (dilatacja balonowa ujść)

Metoda małoinwazyjna polegająca na rozszerzeniu ujść zatok za pomocą cewnika z balonem. Najlepiej sprawdza się w wybranych przypadkach ograniczonych zmian (np. zatoka czołowa, szczękowa) bez rozległych polipów. Nie zastąpi FESS przy rozległym CRS.

Korzyści i ryzyka

• Korzyści: poprawa drożności, lepsza penetracja leków miejscowych, redukcja objawów i zaostrzeń.
• Ryzyka (rzadkie, ale istotne): krwawienie, zrosty, uszkodzenie oczodołu, wyciek płynu mózgowo‑rdzeniowego. Doświadczony zespół minimalizuje te ryzyka.

Domowe wsparcie i profilaktyka

• Codzienna higiena nosa: irygacje jałową solą fizjologiczną. Pamiętaj o czyszczeniu i suszeniu urządzenia po każdym użyciu.
• Nawilżacz powietrza (40–50% wilgotności), wietrzenie pomieszczeń, unikanie dymu tytoniowego i smogu (maseczki z filtrem w dni o wysokim zanieczyszczeniu).
• Kontrola alergenów: pranie pościeli w 60°C, pokrowce antyroztoczowe, odkurzacz z filtrem HEPA, ograniczenie dywanów, monitorowanie pylenia.
• Zdrowe nawyki: odpowiednia podaż płynów, aktywność fizyczna, sen, dieta przeciwzapalna bogata w warzywa, owoce, kwasy omega‑3; redukcja masy ciała przy otyłości.
• Zarządzanie chorobami towarzyszącymi: optymalna kontrola astmy, GERD, alergii.
• Bezpieczeństwo: do płukania nosa używaj tylko wody jałowej (przegotowanej i ostudzonej, destylowanej lub sterylnej). Nigdy wody prosto z kranu.

Plan działania krok po kroku

1. Ocena objawów: jeśli trwają ≥12 tygodni – podejrzenie CRS.
2. Wizyta u laryngologa: endoskopia nosa, w razie potrzeby skierowanie na TK.
3. Start leczenia podstawowego: codzienne irygacje + donosowe sterydy przez min. 8–12 tygodni.
4. Dodatki według potrzeb: kontrola alergii, krótkie kursy sterydów doustnych w CRSwNP, antybiotyk przy bakteryjnym zaostrzeniu.
5. Ocena po 8–12 tygodniach: jeśli poprawa – kontynuuj i utrwalaj nawyki; jeśli brak – optymalizacja leczenia, rozważenie zabiegu.
6. Chirurgia (jeśli wskazana): FESS lub balonoplastyka, potem ścisłe leczenie miejscowe.
7. Utrzymanie i profilaktyka: irygacje, steryd donosowy, kontrola czynników ryzyka, ewentualnie kwalifikacja do biologicznego leczenia w CRSwNP opornym na terapię.

Fakty i mity

• Mit: „Przewlekłe zapalenie zatok to tylko bakterie – trzeba brać antybiotyki.” Fakty: kluczowy jest stan zapalny błony śluzowej; antybiotyki mają ograniczoną rolę i działają głównie w ostrych zaostrzeniach bakteryjnych.
• Mit: „Krople obkurczające można stosować bez ograniczeń.” Fakty: po 3–5 dniach grożą nasileniem zatkania nosa (polekowy nieżyt).
• Mit: „Płukanie nosa kranówką jest w porządku.” Fakty: używaj tylko wody jałowej (przegotowanej i ostudzonej, sterylnej lub destylowanej).
• Mit: „Operacja rozwiąże problem na zawsze.” Fakty: zabieg poprawia drożność i skuteczność leczenia miejscowego, ale wymaga dalszej terapii podtrzymującej.

FAQ: najczęstsze pytania

Jak długo stosować sterydy donosowe?

To leczenie przewlekłe – zwykle miesiące, a nawet lata, z regularną kontrolą. Działania niepożądane są rzadkie, zwłaszcza przy prawidłowej technice aplikacji.

Czy płukanie nosa „wypłukuje” naturalną florę?

Irygacje izotonicznym roztworem soli wspierają oczyszczanie i nawilżanie błony śluzowej. Nie zastępują one leczenia przeciwzapalnego, ale są bezpiecznym filarem terapii.

Kiedy podejrzewać przyczynę zębową?

Jednostronna, ropna wydzielina, ból zębów trzonowych szczęki, wyciek po zabiegach stomatologicznych – wtedy niezbędna jest konsultacja stomatologiczna i leczenie ogniska pierwotnego.

Czy suplementy (np. witamina D, probiotyki) pomagają?

Dowody są ograniczone i niespójne. Mogą wspierać ogólne zdrowie, ale nie zastąpią leczenia o udowodnionej skuteczności. Decyzję o suplementacji podejmuj z lekarzem.

Co z dziećmi?

U dzieci częściej występuje przerost migdałka gardłowego, który może blokować nosogardło. Diagnostyka i leczenie różnią się od dorosłych – konieczna jest ocena pediatryczna/laryngologiczna.

Podsumowanie

Przewlekłe zapalenie zatok to nie „nawracający katar”, lecz choroba przewlekła o złożonej przyczynie, którą można skutecznie kontrolować. Rdzeniem terapii są codzienne irygacje i donosowe sterydy, uzupełniane o leczenie przyczynowe (alergia, astma, zęby), a w razie potrzeby o krótkie kursy sterydów doustnych, antybiotyki w ostrych zaostrzeniach, chirurgię endoskopową oraz nowoczesne leki biologiczne. Najlepsze wyniki daje współpraca z laryngologiem, cierpliwość i systematyczność.

Jeśli rozpoznajesz u siebie opisane objawy, umów się na konsultację – wczesne działanie to większa szansa na odzyskanie komfortu oddychania, snu i węchu.