Zapalenie zatok: wirusowe czy bakteryjne?

Ostre zapalenie zatok (ostre zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych) w większości przypadków ma podłoże wirusowe i przebiega jak „przedłużony katar” — antybiotyk nie pomaga. Antybiotyki rozważa się dopiero wtedy, gdy istnieją mocne przesłanki, że doszło do nadkażenia bakteryjnego.

Najczęstsze bakterie wywołujące ropne zapalenie zatok to:

• Streptococcus pneumoniae (pneumokok),
• Haemophilus influenzae,
• Moraxella catarrhalis (częściej u dzieci).

Kiedy antybiotyk ma sens? Kryteria bakteryjnego zapalenia zatok

Do antybiotykoterapii skłaniają trzy scenariusze kliniczne:

• Utrzymujące się objawy bez istotnej poprawy przez ≥10 dni (zatkany nos, ropna wydzielina, ból twarzy/zębów, kaszel, pogorszenie węchu).
• Ciężki początek z gorączką ≥39°C, gęstą ropną wydzieliną z nosa i nasilonym bólem twarzy przez ≥3–4 kolejne dni.
• „Podwójne pogorszenie” (double‑worsening): po wstępnej poprawie po infekcji wirusowej następuje wyraźne pogorszenie (nawrót gorączki, nasilenie bólu, bardziej ropna wydzielina).

Jeśli objawy nie spełniają tych kryteriów, częściej pomaga leczenie objawowe i obserwacja.

Antybiotyk pierwszego wyboru

Amoksycylina z kwasem klawulanowym

W większości aktualnych zaleceń lekiem pierwszego wyboru w ostrym bakteryjnym zapaleniu zatok u dorosłych jest amoksycylina/kwas klawulanowy (tzw. ko‑amoksyklaw). Kwas klawulanowy rozszerza spektrum amoksycyliny na bakterie wytwarzające β‑laktamazę (np. H. influenzae, M. catarrhalis).

Standardowe dawkowanie u dorosłych (o ile lekarz nie zaleci inaczej): zwykle 875/125 mg co 12 godzin lub odpowiednik o przedłużonym uwalnianiu, przez 5–7 dni. U osób z czynnikami ryzyka oporności (ciężki przebieg, niedawne antybiotyki, palenie, choroby przewlekłe) rozważa się wyższą dawkę (np. 2 g co 12 godzin w preparatach o przedłużonym uwalnianiu).

U dzieci dawkę przelicza się na masę ciała (np. 45–90 mg/kg/dobę w dawkach podzielonych) — decyduje pediatra.

Skuteczne alternatywy, gdy pierwszy wybór nie pasuje

Gdy ko‑amoksyklaw nie jest odpowiedni (np. nietolerancja, łagodne objawy u pacjenta bez czynników ryzyka, ale też odwrotnie — wysoka oporność lokalna), lekarz może rozważyć:

• Doksycyklinę — skuteczna przeciw pneumokokom i H. influenzae. U dorosłych zwykle 100 mg co 12 godzin przez 5–7 dni. Nie stosować w ciąży i u małych dzieci.
• Cefalosporyny II/III generacji (np. cefuroksym, cefpodoksym, cefdinir) — opcja zwłaszcza przy nietolerancji penicylin bez reakcji natychmiastowej (nieanafilaktycznej). Często stosowane jako monoterapia u dorosłych lub w połączeniu z klindamycyną u dzieci z alergią na penicylinę, aby lepiej pokryć pneumokoki.
• Fluorochinolony oddechowe (np. lewofloksacyna, moksyfloksacyna) — zarezerwowane jako terapia ostatniego wyboru przy braku innych opcji (ciężka alergia na β‑laktamy, oporność, powikłania), ze względu na ryzyko działań niepożądanych.

Antybiotyki, których zwykle należy unikać

• Makrolidy (np. azytromycyna, klarytromycyna) — w wielu regionach duża oporność S. pneumoniae, co ogranicza skuteczność.
• Trimetoprim/sulfametoksazol — rosnąca oporność, gorsze wyniki w porównaniu z lekami pierwszego wyboru.

Alergia na penicylinę: jakie opcje?

W przypadku alergii należy określić jej typ:

• Reakcja nieciężka, nienatychmiastowa (np. wysypka po kilku dniach): często można bezpiecznie zastosować cefalosporynę II/III generacji (cefuroksym, cefpodoksym, cefdinir).
• Reakcja natychmiastowa/anafilaksja: unika się wszystkich β‑laktamów. Opcją dla dorosłych jest doksycyklina; w wybranych sytuacjach rozważa się lewofloksacynę lub moksyfloksacynę po ocenie ryzyka/korzyści.

Warto rozważyć testy alergologiczne — wielu dorosłych z „etykietą” alergii na penicylinę nie ma jej w rzeczywistości, co pozwala wrócić do bezpieczniejszych i skuteczniejszych leków pierwszego wyboru.

Ciąża i karmienie piersią

• Bezpieczniejsze wybory w ciąży: penicyliny (amoksycylina, ko‑amoksyklaw) i większość cefalosporyn.
• Unikać w ciąży: doksycykliny (tetracykliny) oraz fluorochinolonów.
• Karmienie piersią: amoksycylina/ko‑amoksyklaw zwykle uznawane za bezpieczne; monitoruj niemowlę pod kątem luźnych stolców/kandydozy. W razie wątpliwości skonsultuj się z lekarzem.

Dzieci z zapaleniem zatok

U dzieci ostre zapalenie zatok również najczęściej jest wirusowe. Wskazania do antybiotyku są podobne (≥10 dni bez poprawy, ciężki początek, podwójne pogorszenie). Pierwszym wyborem pozostaje amoksycylina/klawulanian, z dawkowaniem przeliczanym na masę ciała. U dzieci z alergią na penicylinę bez anafilaksji stosuje się często cefalosporyny II/III generacji, czasem łączone z klindamycyną dla lepszego pokrycia pneumokoków.

Czas leczenia u dzieci bywa dłuższy niż u dorosłych (np. 10 dni), zależnie od oceny lekarza.

Ile trwa antybiotykoterapia i kiedy poczuję poprawę?

• Dorośli: zwykle 5–7 dni (wydłużenie przy ciężkim przebiegu lub powikłaniach).
• Dzieci: często 10 dni, zwłaszcza przy bardziej nasilonych objawach.
• Poprawa zwykle w ciągu 48–72 godzin od rozpoczęcia właściwego antybiotyku. Jeśli po 3 dniach brak poprawy lub jest pogorszenie, wróć do lekarza — konieczna może być zmiana leku lub diagnostyka (wymaz z nosa zwykle niewiele mówi; przy nawrotach rozważa się badania obrazowe lub ocenę laryngologiczną).

Skutki uboczne i interakcje: na co uważać?

• Amoksycylina/klawulanian: najczęściej biegunka, nudności, wysypka. Rzadko reakcje alergiczne, rzekomobłoniaste zapalenie jelita (C. difficile). Warto przyjmować w trakcie posiłku.
• Doksycyklina: nadwrażliwość na słońce (fototoksyczność) — stosuj fotoprotekcję; dolegliwości żołądkowe; nie łączyć z suplementami żelaza, magnezu, wapnia jednocześnie (osłabiają wchłanianie; zachowaj przerwę ≥2–3 godz.).
• Cefalosporyny: bóle brzucha, biegunka; reakcje alergiczne (rzadziej krzyżowe z penicylinami w alergii natychmiastowej).
• Fluorochinolony: ryzyko zapalenia/pęknięcia ścięgien, neuropatii, wydłużenia QT, hipoglikemii — stosować tylko, gdy brak alternatyw.
• Interakcje: niektóre antybiotyki mogą nasilać działanie warfaryny (zwiększone INR); skonsultuj monitorowanie. Rzetelne dowody na osłabianie działania doustnej antykoncepcji przez penicyliny są ograniczone, ale przy biegunce/wymiotach zaleca się dodatkowe zabezpieczenie.

Co poza antybiotykiem? Sprawdzone leczenie wspomagające

• Płukanie nosa izotoniczną lub hipertoniczną solą (irygacje) — rozrzedza wydzielinę i poprawia drożność.
• Donosowe glikokortykosteroidy (np. mometazon, flutikazon) — zmniejszają obrzęk i ból, zwłaszcza u alergików lub przy przewlekłych dolegliwościach.
• Przeciwbólowe/przeciwgorączkowe (paracetamol, ibuprofen) według zaleceń.
• Krótko działające obkurczające błonę śluzową (np. ksylometazolina) — maksymalnie 3–5 dni, by uniknąć polekowego nieżytu.
• Nawodnienie, odpoczynek, nawilżanie powietrza.

Kiedy pilnie do lekarza lub na SOR?

• Silny, jednostronny ból oka, obrzęk powiek, podwójne widzenie, ograniczenie ruchów gałki ocznej.
• Silny ból głowy z sztywnością karku, zaburzenia świadomości, wysoka gorączka nieustępująca mimo leczenia.
• Nawracające, ciężkie zapalenia zatok, słaba odpowiedź na właściwie dobrany antybiotyk.

Przewlekłe i nawracające zapalenia zatok: rola diagnostyki

Przy przewlekłych objawach >12 tygodni lub ≥4 epizodach rocznie warto wykonać ocenę laryngologiczną (fiberoskopia, ewentualnie TK zatok). Nierzadko podłożem są: alergia, polipy nosa, krzywa przegroda, biofilm bakteryjny. Wówczas antybiotykoterapia bywa celowana (na podstawie posiewu/wyniku endoskopii), a kluczowe jest leczenie przyczyny (sterydy donosowe, immunoterapia, zabieg FESS).

Najczęstsze błędy przy leczeniu zapalenia zatok

• Za szybkie sięganie po antybiotyk przy infekcji wirusowej.
• Zbyt krótka lub niestaranne przyjmowanie leku — sprzyja nawrotom i oporności.
• Sięgnięcie po „słabszy” antybiotyk o wysokiej oporności lokalnej (np. makrolid) zamiast leku pierwszego wyboru.
• Brak leczenia wspomagającego (płukanie nosa, steryd donosowy), które realnie poprawia komfort i skraca objawy.
• Ignorowanie czerwonych flag (objawy oczne, neurologiczne).

Podsumowanie: jakie antybiotyki na zapalenie zatok?

U większości dorosłych z ostrym bakteryjnym zapaleniem zatok pierwszy wybór to amoksycylina z kwasem klawulanowym przez 5–7 dni. Doksycyklina oraz cefalosporyny II/III generacji stanowią sprawdzone alternatywy, a fluorochinolony zostawia się na sytuacje szczególne. Nie każdy epizod wymaga antybiotyku — decyzja zależy od czasu trwania i nasilenia objawów oraz wywiadu. Bezpieczeństwo (ciąża, alergie) i działania niepożądane zawsze należy omówić z lekarzem.

FAQ: najczęstsze pytania o antybiotyki na zatoki

Czy każde zapalenie zatok wymaga antybiotyku?

Nie. Większość to infekcje wirusowe, które ustępują przy leczeniu objawowym. Antybiotyk rozważa się przy objawach ≥10 dni bez poprawy, ciężkim początku z wysoką gorączką/ropną wydzieliną lub przy podwójnym pogorszeniu.

Jaki antybiotyk najczęściej przepisuje się na zatoki?

Najczęściej amoksycylinę z kwasem klawulanowym. Alternatywy to doksycyklina, wybrane cefalosporyny, a rzadziej lewofloksacyna/moksyfloksacyna (gdy brak innych opcji).

Ile dni brać antybiotyk na zapalenie zatok?

U dorosłych zwykle 5–7 dni. U dzieci często około 10 dni. O czasie leczenia decyduje lekarz.

Czy w ciąży można brać antybiotyk na zatoki?

Tak, jeśli są wskazania. Najczęściej stosuje się penicyliny (np. amoksycylina/klawulanian) lub cefalosporyny. Unika się doksycykliny i fluorochinolonów.

Co jeśli po 3 dniach antybiotyku nie ma poprawy?

Skontaktuj się z lekarzem. Należy potwierdzić rozpoznanie, rozważyć zmianę leku, inną przyczynę objawów lub diagnostykę (zwłaszcza przy nawrotach/powikłaniach).

Czy mogę brać probiotyk podczas antybiotyku?

Można rozważyć probiotyk o udokumentowanym składzie, przyjmowany w odstępie od antybiotyku, aby zmniejszyć ryzyko biegunki. Dowody są umiarkowane; to decyzja indywidualna.

Czy miejscowe antybiotyki do nosa pomagają na zatoki?

Nie są rutynowo zalecane w ostrym zapaleniu zatok. Skuteczniejsze są irygacje solą i donosowe sterydy.