Wzdęcia i biegunka — co tak naprawdę oznaczają?

Wzdęcia to subiektywne uczucie „pełności” i rozdęcia brzucha, często z nadmierną produkcją lub gromadzeniem gazów jelitowych. Przyczyną bywa fermentacja węglowodanów (np. FODMAP), zaburzenia motoryki jelit lub przerost bakteryjny.

Biegunka to oddawanie ≥3 luźnych/wodnistych stolców na dobę. Rozróżniamy:

• Ostrą (do 14 dni) — najczęściej infekcyjna lub pokarmowa.
• Przewlekłą (ponad 4 tygodnie) — wymaga diagnostyki (m.in. celiakia, IBS-D, choroby zapalne jelit, zaburzenia wchłaniania kwasów żółciowych).

Połączenie wzdęć i biegunki jest typowe m.in. dla zespół jelita drażliwego z dominującą biegunką (IBS-D), nietolerancji pokarmowych (np. laktozy, fruktozy), przerostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO) lub biegunek poantybiotykowych. Zawsze oceniaj też kontekst: podróż, nowy lek, zmiana diety, kontakt z osobą chorą.

Najczęstsze przyczyny wzdęć i biegunek

• Infekcje przewodu pokarmowego (wirusy, bakterie, pasożyty; także biegunka podróżnych).
• Błędy dietetyczne i FODMAP (cebulowe, strączkowe, słodziki poliolowe, mleko u osób z nietolerancją laktozy, napoje gazowane).
• Nietolerancje i zaburzenia wchłaniania: laktoza, fruktoza, celiakia, niewydolność trzustki, zaburzenia wchłaniania kwasów żółciowych (po cholecystektomii lub idiopatycznie).
• IBS-D i SIBO.
• Leki: antybiotyki (dysbioza, C. difficile), metformina, inhibitory pompy protonowej, magnez w suplementach, środki przeczyszczające, niektóre antydepresanty.
• Stres i zaburzenia osi jelitowo-mózgowej.
• Inne choroby: nadczynność tarczycy, choroby zapalne jelit, mikroskopowe zapalenie jelita grubego.

Szybkie działania w domu: nawadnianie, dieta, probiotyki

Nawadnianie to podstawa

Biegunka szybko odwadnia. Najlepszy wybór to douste płyny nawadniające (ORS) z apteki — zawierają optymalny skład glukozy i elektrolitów. Pij małymi łykami, często.

Jeśli nie masz ORS, możesz doraźnie przygotować roztwór w domu: 1 litr przegotowanej, ostudzonej wody + 6 płaskich łyżeczek cukru + 1/2 łyżeczki soli. To rozwiązanie tymczasowe — po pierwszej możliwości sięgnij po gotowy ORS.

Dieta przy wzdęciach i biegunce

• W pierwszych 24–48 h jedz lekkostrawnie, w małych porcjach: ryż, gotowane ziemniaki, banan, krakersy/ryżowe pieczywo, gotowana marchew, chude gotowane mięso/ryby, klarowne zupy.
• Unikaj: mleka i świeżych nabiałów (przejściowa nietolerancja laktozy bywa częsta), tłustych, smażonych potraw, alkoholu, kawy, ostrych przypraw, napojów gazowanych, słodzików poliolowych (sorbitol, mannitol, ksylitol).
• Przy skłonności do wzdęć rozważ czasowe ograniczenie FODMAP (cebula, czosnek, kapusta, rośliny strączkowe, jabłka, gruszki, produkty „bez cukru” z poliolami). Później stopniowo rozszerzaj dietę.

Probiotyki — kiedy mają sens?

Najlepiej udokumentowane szczepy przy ostrej biegunce i po antybiotykach: Saccharomyces boulardii oraz Lactobacillus rhamnosus GG. Stosuj przez 5–7 dni. U osób z ciężkimi zaburzeniami odporności probiotyki mogą nie być zalecane — skonsultuj się z lekarzem.

Leki bez recepty (OTC): co i kiedy stosować

Na biegunkę

• Loperamid — zmniejsza perystaltykę i zagęszcza stolec. Dla dorosłych: zwykle dawka początkowa 4 mg, potem 2 mg po każdym luźnym stolcu (nie przekraczaj dawki maksymalnej z ulotki). Nie stosuj, jeśli masz gorączkę, krew/śluz w stolcu, silne bóle brzucha, podejrzenie zatrucia bakteryjnego lub po niedawnym antybiotyku (ryzyko C. difficile). Nie dla małych dzieci bez konsultacji.
• Diosmektyt (smektyn dwuoktanościenny) — adsorbent wiążący toksyny i nadmiar wody. Może łagodzić biegunkę i ból. Przyjmuj z odstępem 2–3 h od innych leków (może zmniejszyć ich wchłanianie).
• Probiotyk jako uzupełnienie — skraca czas biegunki o 0,5–1 dzień w wielu badaniach.
• Zincum (cynk) u dzieci — w standardach WHO zalecany w ostrych biegunkach, ale dawkowanie i zasadność skonsultuj z pediatrą.

Na wzdęcia i gazy

• Symetykon/dimetykon — działanie przeciwpieniące, rozprasza pęcherzyki gazu. Dobrze tolerowany, można łączyć z innymi lekami.
• Olejek z mięty pieprzowej (kapsułki dojelitowe) — zmniejsza skurcze i wzdęcia, szczególnie w IBS. Uwaga przy refluksie (może nasilić zgagę).
• Alfa-galaktozydaza — enzym rozkładający złożone węglowodany ze strączków i niektórych warzyw; pomocna przy dietetycznych wzdęciach.
• Enzymy laktazy — jeśli zauważasz zależność objawów od nabiału.

Na bóle i skurcze brzucha

• Hioscyna butylobromek, drotaweryna, mebeweryna — rozkurczowe, łagodzą kolkowy ból i parcie. Stosuj zgodnie z ulotką; jeśli ból jest silny lub narasta, skonsultuj się z lekarzem.
• Trimebutyna — normalizuje motorykę (w części preparatów OTC w mniejszych dawkach). Sprawdza się w IBS, gdzie współistnieją naprzemienne biegunki, wzdęcia i skurcze.

Uwaga na węgiel leczniczy

Węgiel aktywowany ma ograniczone dowody skuteczności w ostrej biegunce i może utrudniać wchłanianie innych leków. Nie jest pierwszym wyborem.

Czego nie stosować i na co uważać

• Antybiotyki rzadko są potrzebne w ostrej biegunce — większość przypadków jest wirusowa lub samoograniczająca. Nie sięgaj po „resztki” antybiotyków bez wskazań.
• Nie hamuj na siłę biegunki loperamidem, jeśli towarzyszy jej wysoka gorączka, krew w stolcu lub podejrzenie zatrucia pokarmowego/inwazyjnego bakteryjnego — konieczna jest ocena lekarska.
• Interakcje i przeciwwskazania: sprawdzaj ulotki (ciąża, karmienie, choroby przewlekłe, interakcje z antykoagulantami, lekami kardiologicznymi itp.).
• Nie odwlekaj nawadniania — to najważniejszy element postępowania w biegunce.

Kiedy koniecznie do lekarza

• Gorączka > 38,5°C, krew/śluz w stolcu, smoliste stolce.
• Silny lub narastający ból brzucha, twardy „deskowaty” brzuch, wymioty uniemożliwiające picie.
• Odwodnienie: skąpomocz, zawroty głowy, suchość w ustach, przyspieszony puls, senność.
• Biegunka utrzymująca się > 7 dni u dorosłych lub > 48–72 h u małych dzieci.
• Nocne biegunki, niezamierzona utrata masy ciała, niedokrwistość.
• Ostatnio przyjmowane antybiotyki (podejrzenie C. difficile), niedawna hospitalizacja.
• Podróż do krajów o odmiennych warunkach sanitarnych i ciężki przebieg objawów.
• Ciąża, wiek podeszły, choroby przewlekłe/immunosupresja — niższy próg konsultacji.

Co może przepisać lekarz (na receptę)

Poniższe opcje rozważa się po ocenie klinicznej i wykluczeniu stanów wymagających innego leczenia:

• Rifaximin — nie wchłania się z przewodu pokarmowego; stosowany m.in. w biegunce podróżnych bez krwi/gorączki, IBS-D oraz SIBO.
• Leki wiążące kwasy żółciowe (cholestyramina, kolesewełam) — przy biegunce z nadmiarem kwasów żółciowych (np. po cholecystektomii lub idiopatycznie).
• Chemioterapia przeciwpasożytnicza (np. metronidazol, tynidazol, nitazoksanid) — w razie potwierdzonej lambliozy czy innych zakażeń pasożytniczych.
• Antybiotyki celowane (np. azytromycyna) — przy inwazyjnych bakteryjnych biegunkach z ciężkim przebiegiem zgodnie z wytycznymi i lokalną opornością.
• Enzymy trzustkowe — jeśli przyczyną biegunki jest niewydolność zewnątrzwydzielnicza trzustki.
• Leczenie IBS-D — dobierane indywidualnie: trimebutyna, leki rozkurczowe, niekiedy małe dawki trójpierścieniowych antydepresantów (na nadwrażliwość trzewną), kapsułki mięty pieprzowej; terapia dietetyczna (low-FODMAP) i psychogastroenterologia.
• Leczenie chorób zapalnych jelit lub mikroskopowego zapalenia jelita — według odrębnych standardów (np. budezonid w mikroskopowym zapaleniu, po potwierdzeniu rozpoznania).

Jakie badania warto rozważyć przy nawracających dolegliwościach

• Badania stolca: posiew, badanie parazytologiczne (w tym Giardia), toksyny C. difficile (po antybiotykach).
• Kalprotektyna w kale — pomaga odróżnić IBS od zapalenia jelit.
• Badania krwi: morfologia, CRP, TSH, ferrytyna, wit. B12, foliany, elektrolity.
• Serologia celiakii: przeciwciała anty-tTG IgA oraz całkowite IgA (lub anty-DGP).
• Testy oddechowe na nietolerancję laktozy/fruktozy i SIBO.
• USG jamy brzusznej — gdy podejrzenie chorób wątroby, dróg żółciowych, trzustki.
• Kolonoskopia — przy alarmujących objawach, u osób po 50 r.ż. lub w przewlekłych biegunkach niejasnego pochodzenia.

Praktyczne scenariusze i gotowe kroki

1) Ostra biegunka i wzdęcia po posiłku lub w podróży

1. Nawadniaj się ORS małymi łykami.
2. Dieta lekkostrawna, unikaj nabiału i FODMAP przez 24–48 h.
3. Rozważ probiotyk (S. boulardii lub L. rhamnosus GG) przez 5–7 dni.
4. Na ból i wzdęcia: symetykon + lek rozkurczowy; ewentualnie diosmektyt.
5. Loperamid tylko jeśli brak gorączki/krwi w stolcu i wyraźna potrzeba funkcjonalna (np. podróż, praca), z zachowaniem dawek.
6. Jeśli objawy ciężkie lub >3–4 dni, pojawia się gorączka/krew — skonsultuj lekarza.

2) Wzdęcia i biegunki po produktach mlecznych

1. Przez 2–3 tygodnie spróbuj diety bez laktozy lub używaj kropli/tabletek laktazy do posiłków mlecznych.
2. Włącz probiotyk, oceniaj reakcję (notuj produkty wywołujące objawy).
3. Utrzymywanie się dolegliwości — rozważ test na nietolerancję laktozy i konsultację dietetyczną.

3) Nawracające wzdęcia + biegunki, stres, brak alarmowych objawów — podejrzenie IBS-D

1. Rozważ czasową dietę low-FODMAP prowadzoną z dietetykiem, później stopniowe wprowadzanie produktów.
2. Probiotyk przez 4 tygodnie, kapsułki mięty pieprzowej dojelitowe, trimebutyna/rozkurczowe w razie skurczów.
3. Aktywność fizyczna, techniki redukcji stresu (np. trening oddechowy, CBT ukierunkowane na jelita).
4. Jeśli brak poprawy — konsultacja gastroenterologiczna; możliwe leczenie rifaksyminą i farmakoterapia dobrana indywidualnie.

4) Biegunka po antybiotyku

1. Probiotyk (S. boulardii lub L. rhamnosus GG) przez 7–14 dni.
2. Nawadnianie ORS, lekka dieta.
3. Jeśli wodniste biegunki są liczne, pojawia się gorączka/ból brzucha lub objawy trwają >48–72 h — pilna konsultacja (wykluczenie C. difficile).

FAQ: najczęstsze pytania

Czy przy biegunce warto głodować?

Nie. Najważniejsze jest nawadnianie. Jedz lekko i często; długotrwały post opóźnia regenerację jelit.

Czy „banan i ryż” to dobra strategia?

Na początku tak, ale nie stosuj zbyt długo jednostronnej diety. Włączaj stopniowo inne lekkostrawne produkty.

Czy mogę brać loperamid „na wszelki wypadek” przed lotem?

Tylko jeśli masz tendencję do czynnościowych biegunek bez gorączki/krwi i znasz swoją reakcję na lek. Pamiętaj o nawodnieniu i przeciwwskazaniach.

Jakie probiotyki mają najlepsze dowody?

Saccharomyces boulardii oraz Lactobacillus rhamnosus GG mają solidne dane w ostrej biegunce i po antybiotykach. Skuteczność innych szczepów bywa zmienna.

Kiedy rozważać celiakię?

Przewlekłe biegunki, wzdęcia, niedokrwistość, spadek masy ciała, afty, osteopenia, obciążenia rodzinne — skonsultuj badania serologiczne.