Czym jest biegunka podróżnych?

Biegunka podróżnych (ang. traveler’s diarrhea) to ostry zespół objawów żołądkowo‑jelitowych pojawiających się zwykle w ciągu pierwszych dni pobytu w krajach o innym standardzie sanitarno‑higienicznym. Najczęściej winne są bakterie (np. Escherichia coli – ETEC, EAEC; Campylobacter, Shigella, Salmonella), rzadziej wirusy (norowirus) czy pierwotniaki (np. Giardia).

Ryzyko jest najwyższe w części krajów Azji Południowej i Południowo‑Wschodniej, Afryce subsaharyjskiej, Ameryce Środkowej i Południowej, ale objawy mogą wystąpić praktycznie wszędzie, jeśli dojdzie do skażenia żywności lub wody.

Objawy i szybka ocena sytuacji

Typowe objawy to:

• luźne lub wodniste stolce (≥3 na dobę),
• skurcze i bóle brzucha, parcie na stolec,
• nudności, czasem wymioty,
• gorączka o różnym nasileniu,
• osłabienie, objawy odwodnienia.

Alarmujące sygnały, które zwiększają prawdopodobieństwo cięższego przebiegu lub zakażenia inwazyjnego, to m.in. krew lub śluz w stolcu, wysoka gorączka (≥38,5°C), silny ból brzucha, uporczywe wymioty uniemożliwiające picie, objawy odwodnienia (suchość w ustach, zawroty głowy, mała ilość ciemnego moczu, zapadnięte oczy), a także zaburzenia świadomości.

Pierwsza pomoc krok po kroku

1. Nawadniaj się od razu roztworem nawadniającym (ORS) lub bezpiecznymi płynami (więcej w kolejnym rozdziale).
2. Odpoczywaj i unikaj wysiłku fizycznego, alkoholu oraz kofeiny.
3. Rozważ leki objawowe w zależności od nasilenia dolegliwości (szczegóły poniżej). Unikaj leków hamujących perystaltykę, jeśli masz gorączkę i/lub krew w stolcu.
4. Jedz lekko, małe porcje, często. Stopniowo wracaj do normalnej diety.
5. Jeśli objawy są ciężkie lub trwają dłużej niż 48–72 godziny – skontaktuj się z lekarzem. W niektórych sytuacjach wskazany jest antybiotyk.

Uwaga: ten artykuł ma charakter informacyjny i nie zastępuje porady medycznej. W razie wątpliwości skontaktuj się z profesjonalistą, najlepiej lekarzem medycyny podróży.

Nawadnianie: ORS, ile i jak często

Odwodnienie jest głównym zagrożeniem w biegunce. ORS (Oral Rehydration Solution) to specjalny roztwór elektrolitów i glukozy, który optymalnie wspiera wchłanianie wody w jelicie. Najlepiej zabrać ze sobą saszetki ORS z apteki.

Jak stosować ORS?

• Dorosłym zwykle zaleca się 200–250 ml po każdym luźnym stolcu (lub małe, częste łyki, jeśli występują nudności), średnio 2–3 litry/dobę w pierwszych godzinach/ dniach.
• U dzieci orientacyjnie: 50–100 ml/kg masy ciała w pierwszych 4 godzinach, a następnie 10 ml/kg po każdym luźnym stolcu. Jeśli dziecko wymiotuje, podawaj łyżeczką co 1–2 minuty.

Brak ORS pod ręką? Awaryjny przepis

Jeśli nie masz saszetki, możesz przygotować awaryjnie roztwór z czystej, przegotowanej wody:

1 litr wody + 6 płaskich łyżeczek cukru + 1/2 płaskiej łyżeczki soli. Mieszaj do rozpuszczenia. Opcjonalnie dodaj odrobinę soku pomarańczowego lub banana (potas). Uważaj, by nie przesadzić z solą ani cukrem.

Poza ORS możesz pić: wodę butelkowaną, lekki bulion, herbatę (bez kofeiny mocno), rozcieńczone soki. Unikaj napojów bardzo słodkich i gazowanych – mogą nasilać biegunkę.

Leki bez recepty: co może pomóc

Loperamid – szybka ulga w biegunce wodnistej

Loperamid zmniejsza częstotliwość wypróżnień i łagodzi skurcze. Może być użyteczny, gdy musisz odbyć lot lub dłuższą podróż. Nie stosuj go przy wysokiej gorączce lub krwi/śluzie w stolcu (ryzyko powikłań w zakażeniach inwazyjnych).

Zalecane dawkowanie dla dorosłych: 4 mg na początku, potem 2 mg po każdym luźnym stolcu (max 16 mg/dobę). W Polsce zwykle dla osób ≥12 lat; nie stosuj u małych dzieci bez konsultacji lekarskiej.

Subsalicylan bizmutu – objawowo i profilaktycznie

Subsalicylan bizmutu może zmniejszać biegunkę i nudności. Występuje w niektórych krajach jako preparaty typu „Pepto”. W Polsce dostęp ograniczony; sprawdź lokalną dostępność. Nie dla dzieci (ryzyko zespołu Reye’a), kobiet w ciąży, osób z alergią na salicylany, przy równoczesnym stosowaniu leków przeciwkrzepliwych.

Probiotyki

Niektóre szczepy (np. Saccharomyces boulardii, Lactobacillus rhamnosus GG) mogą skrócić czas trwania biegunki o kilkanaście godzin. Wybieraj preparaty o udokumentowanych szczepach i dawkach. Probiotyki nie zastępują nawadniania ani antybiotyku, jeśli jest wskazany.

Leki przeciwwymiotne

Przy nasilonych nudnościach lekarz może zalecić leki przeciwwymiotne (np. ondansetron). Samodzielnie stosuj tylko zgodnie z zaleceniem i po ocenie ryzyka działań niepożądanych.

Czy i kiedy stosować antybiotyk?

Antybiotyk rozważamy w umiarkowanej lub ciężkiej biegunce, zwłaszcza z gorączką, intensywną biegunką uniemożliwiającą funkcjonowanie lub przy podejrzeniu bakterii. Decyzję najlepiej podejmować po konsultacji lekarskiej, idealnie jeszcze przed wyjazdem uzgadniając „plan awaryjny”.

Najczęściej zalecane schematy u dorosłych (przykłady)

• Azytromycyna – preferowana w wielu regionach (w tym Azja Południowa) z powodu oporności na fluorochinolony. Przykładowo: 1 g jednorazowo lub 500 mg raz dziennie przez 1–3 dni. Możliwe działania niepożądane: nudności, biegunka, rzadziej zaburzenia rytmu serca u osób z predyspozycjami.
• Rifaksymina – skuteczna w biegunkach nieinwazyjnych (bez gorączki/krwi w stolcu). Zwykle 200 mg 3× dziennie przez 3 dni. Nie stosować przy podejrzeniu inwazyjnych patogenów, w ciąży i u małych dzieci.
• Fluorochinolony (np. ciprofloksacyna) – coraz częściej nieskuteczne z powodu oporności i obarczone większym ryzykiem działań niepożądanych (ścięgna, OUN). Obecnie rzadziej rekomendowane; jeśli już, po konsultacji lekarskiej i z ostrożnością.

Ważne: W przypadku krwistych stolców i wysokiej gorączki lekiem pierwszego wyboru często jest azytromycyna. Nie łącz rutynowo antybiotyku z loperamidem w dysenterii (krew/śluz w stolcu) bez wskazania lekarskiego.

U dzieci, kobiet w ciąży, osób starszych oraz z chorobami przewlekłymi dobór leku jest bardziej złożony – konieczna konsultacja lekarska.

Co jeść i pić, a czego unikać

Co pomaga

• ORS, woda butelkowana, lekki bulion, ziołowe napary (np. mięta, rumianek).
• Łatwostrawne posiłki: ryż, gotowane ziemniaki, sucharki, banany, gotowana marchew, płatki ryżowe, delikatne zupy krem.
• Niewielkie porcje, ale częściej. Słuchaj apetytu – nie zmuszaj się do jedzenia w ostrym okresie, priorytet to płyny.

Czego unikać

• Alkohol, kofeina, napoje bardzo słodkie i gazowane.
• Tłuste, smażone, bardzo pikantne potrawy.
• Świeże nabiałowe produkty, jeśli nasilają objawy (przejściowa nietolerancja laktozy).
• Surowe owoce/warzywa bez możliwości dokładnego umycia/obrania.

Kiedy natychmiast do lekarza

• Objawy odwodnienia: bardzo mało lub brak moczu, silne pragnienie, zawroty głowy, senność, zapadnięte oczy, suchy język.
• Krew lub czarny kolor stolca, wysoka gorączka ≥38,5°C, silny ból brzucha.
• Uporczywe wymioty uniemożliwiające przyjmowanie płynów.
• Objawy trwają >48–72 godzin lub nawracają.
• Dotyczy to dziecka, kobiety w ciąży, osoby starszej, z obniżoną odpornością lub poważnymi chorobami przewlekłymi.
• Po powrocie do kraju objawy utrzymują się przez tygodnie (podejrzenie pasożytów, zespół jelita nadwrażliwego po infekcji – PI‑IBS, inne przyczyny).

Szczególne grupy: dzieci, ciąża, seniorzy, choroby przewlekłe

Dzieci

Dzieci szybciej się odwadniają. Priorytetem jest ORS podawany często, w małych porcjach. Zalecany jest cynk: 10–20 mg/dobę przez 10–14 dni (WHO), jeśli dostępny. Loperamid zwykle niezalecany u małych dzieci; konieczna konsultacja lekarska przy gorączce, krwi w stolcu, wymiotach lub utrzymujących się objawach.

Ciąża

Najważniejsze to nawadnianie i dieta. Unikaj wielu leków bez wcześniejszej konsultacji (w tym bizmutu, loperamidu – decyzja indywidualna). W razie cięższych objawów lekarz może rozważyć azytromycynę jako antybiotyk o lepszym profilu bezpieczeństwa w ciąży.

Seniorzy i choroby przewlekłe

Wyższe ryzyko odwodnienia oraz interakcji lekowych (np. z lekami przeciwkrzepliwymi, antyarytmicznymi). Niskie progi do konsultacji lekarskiej. Monitoruj ciśnienie i przyjmowanie stałych leków (np. wstrzymanie diuretyków bywa rozważane przez lekarza przy odwodnieniu).

Profilaktyka: jak ograniczyć ryzyko „zemsty faraona”

Higiena i wybory żywieniowe

• Myj ręce mydłem i wodą lub używaj środka na bazie alkoholu przed jedzeniem.
• Pij tylko wodę butelkowaną (sprawdź nienaruszenie zakrętki) lub przegotowaną; unikaj lodu z niepewnych źródeł.
• „Ugotuj, upiecz, obierz lub zapomnij”: wybieraj potrawy świeżo i gorąco przygotowane; unikaj surowych owoców morza, tatara, sałatek z niepewnej wody.
• Uliczne jedzenie tylko z miejsc o dużej rotacji i dobrych opiniach higienicznych.

Suplementacja i leki profilaktyczne

• Bizmut (tam, gdzie dostępny) może redukować ryzyko biegunki, ale ma ograniczenia i działania niepożądane.
• Probiotyki: dowody mieszane; niektóre szczepy mogą zmniejszyć ryzyko umiarkowanie. Jeśli stosujesz, zacznij kilka dni przed wyjazdem i kontynuuj w trakcie.
• Antybiotykowa profilaktyka nie jest rutynowo zalecana ze względu na działania niepożądane i oporność, chyba że u osób o bardzo wysokim ryzyku powikłań – decyzja lekarska.

Szczepienia

Nie ma szczepionki „na biegunkę podróżnych” jako taką. Szczepienie przeciw cholerze może być rozważane przy podróżach do rejonów wysokiego ryzyka cholery; nie jest rutynowo zalecane wyłącznie w celu zapobiegania typowej biegunce podróżnych. Skonsultuj aktualne rekomendacje z lekarzem medycyny podróży.

Apteczka podróżnika: co spakować

• Saszetki ORS (roztwór nawadniający).
• Loperamid (dla dorosłych, do krótkotrwałego stosowania w biegunce wodnistej).
• Probiotyk o udokumentowanym szczepie (opcjonalnie).
• Termometr, środek do dezynfekcji rąk, plastry.
• Antybiotyk ratunkowy ustalony z lekarzem (np. azytromycyna) wraz z jasną instrukcją użycia.
• Saszetki/ tabletki z elektrolitami i ewentualnie cynk dla dzieci.
• Lek przeciwwymiotny zalecony przez lekarza (opcjonalnie).

Mity i fakty o biegunce podróżnych

• Mit: „Węgiel leczy każdą biegunkę”. Fakt: Może nieznacznie łagodzić objawy, ale nie zastąpi ORS ani nie zwalczy infekcji bakteryjnej.
• Mit: „Loperamid zawsze jest dobry”. Fakt: Unikaj przy krwistej biegunce i wysokiej gorączce.
• Mit: „Nie wolno nic jeść”. Fakt: Lekka, łatwostrawna dieta przyspiesza powrót do zdrowia; kluczem jest nawadnianie.
• Mit: „Antybiotyk na wszelki wypadek”. Fakt: Stosuj tylko, gdy są wskazania. Nadużywanie szkodzi i sprzyja oporności.

FAQ: najczęstsze pytania

Jak długo trwa biegunka podróżnych?

Najczęściej 1–3 dni, ale może przedłużyć się do tygodnia. Jeśli po 48–72 godzinach brak poprawy lub objawy są nasilone – skonsultuj się z lekarzem.

Czy mogę latać samolotem, jeśli mam biegunkę?

Tak, jeśli nie masz gorączki i objawów odwodnienia. Skorzystaj z loperamidu doraźnie, pij dużo ORS. W ciężkim stanie lepiej przełożyć lot.

Czy alkohol „odkaża” żołądek?

Nie. Alkohol odwadnia i może pogorszyć biegunkę.

Czy po antybiotyku mogę normalnie jeść?

Tak, w miarę tolerancji. Kontynuuj nawadnianie, wybieraj lekkostrawne posiłki. Rozważ probiotyk (odstęp kilka godzin od antybiotyku).

Kiedy zrobić badania stolca?

Jeśli objawy są ciężkie, krwiste, przewlekłe lub nawracające, u osób z grup ryzyka oraz po powrocie do kraju, gdy biegunka utrzymuje się. Lekarz zdecyduje o zakresie badań (w tym na pasożyty).

Podsumowanie

Biegunka podróżnych jest zwykle krótkotrwała i samoograniczająca się, ale potrafi skutecznie zepsuć wyjazd. Najważniejsze działania to nawadnianie ORS, odpoczynek, lekka dieta i rozważne stosowanie leków objawowych. Antybiotyk bywa potrzebny w umiarkowanych i cięższych przypadkach – najlepiej mieć uzgodniony z lekarzem plan postępowania przed podróżą. W sytuacjach alarmowych nie zwlekaj z wizytą u lekarza. A najlepiej – zadbaj o profilaktykę: higiena, bezpieczne wybory żywieniowe i dobrze skompletowana apteczka.

Życzymy bezpiecznych i zdrowych podróży!