Co to jest choroba dekompresyjna?

Choroba dekompresyjna (ang. Decompression Sickness, DCS) to zespół objawów wynikających z tworzenia się pęcherzyków gazu w organizmie podczas zbyt szybkiego obniżania ciśnienia otoczenia. Najczęściej dotyczy nurków korzystających ze sprężonego powietrza lub mieszanek oddechowych, ale może wystąpić również u osób pracujących w kesonach, w tunelach pod ciśnieniem, a rzadziej u pilotów i pasażerów samolotów czy u freediverów wykonujących liczne głębokie zanurzenia.

W uproszczeniu: im głębiej przebywasz i im dłużej oddychasz sprężonym gazem, tym więcej obojętnego gazu (zwykle azotu) rozpuszcza się w tkankach. Gdy ciśnienie spada (wynurzasz się), gaz musi bezpiecznie opuścić organizm. Jeśli dzieje się to zbyt szybko lub w niekorzystnych warunkach, powstają pęcherzyki, które mogą mechanicznie i biochemicznie uszkadzać tkanki.

Tradycyjnie wyróżnia się:

• DCS typu I (łagodniejsza) — ból stawów i mięśni, zmiany skórne, obrzęki.
• DCS typu II (cięższa) — objawy neurologiczne (zawroty, drętwienia, niedowłady), zaburzenia równowagi, objawy z ucha wewnętrznego, rzadziej objawy oddechowe.

W praktyce klinicznej ważne jest także różnicowanie DCS z tętniczym zatorowością gazową (AGE), najczęściej związaną z barotraumą płuc. Oba stany mogą współistnieć i wymagają pilnej konsultacji medycznej.

Objawy: kiedy włączyć czujność

Objawy zwykle pojawiają się w ciągu kilku godzin po wynurzeniu (najczęściej w ciągu 24 godzin), ale mogą ujawnić się także później, zwłaszcza przy dodatkowym narażeniu na wysokość lub wysiłek.

Najczęstsze objawy DCS

• Ból stawów (“bends”), uczucie rozpychania lub głębokiego bólu, często w barkach, łokciach, kolanach.
• Zaburzenia czucia: mrowienie, drętwienie, uczucie “mrówek”.
• Osłabienie, niedowład kończyn, problemy z chodzeniem, chwiejność.
• Zawroty głowy, nudności, wymioty; zaburzenia równowagi (szczególnie w DCS ucha wewnętrznego).
• Zmiany skórne: plamiste zaczerwienienia, marmurkowanie, świąd, czasem “gęsia skórka”.
• Zmęczenie nieproporcjonalne do wysiłku, uczucie “mgły umysłowej”.
• Rzadziej: ból w klatce piersiowej, kaszel, duszność.

Objawy alarmowe (dzwoń po pomoc): nagła utrata przytomności, drgawki, gwałtowny niedowład, poważne zaburzenia równowagi, silna duszność lub ból w klatce piersiowej.

Mechanizm i przyczyny

W czasie zanurzenia pod zwiększonym ciśnieniem gazy obojętne (najczęściej azot) rozpuszczają się w tkankach zgodnie z prawem Henry’ego. Podczas wynurzania ciśnienie spada i organizm musi “oddać” nadmiar gazu do krwi i płuc. Jeśli tempo wynurzania, profil nurkowania, temperatura czy wysiłek sprzyjają przekroczeniu bezpiecznych gradientów, powstają pęcherzyki. Mogą one:

• mechnicznie uciskać i podrażniać tkanki (ból stawów, objawy ucha wewnętrznego),
• uszkadzać śródbłonek, aktywować stan zapalny i krzepnięcie (tzw. “kaskada pęcherzykowa”),
• zaburzać mikrokrążenie i przewodzenie nerwowe.

Co zwiększa ryzyko powstawania pęcherzyków?

• Głębokie i długie nurkowania, nurkowania dekompresyjne, liczne powtórzenia w krótkim czasie.
• Zbyt szybkie wynurzanie, pomijanie przystanków bezpieczeństwa/dekompresyjnych.
• Odwodnienie, wychłodzenie lub duża zmienność temperatur (zimno na dnie, ciepło przy wynurzaniu).
• Wysiłek fizyczny na dnie i zaraz po nurkowaniu.
• Alkohol przed/po nurkowaniu, niewyspanie, choroba, otyłość.
• Indywidualne czynniki, np. drożny otwór owalny (PFO), niektóre choroby płuc/serca.

Kto jest w grupie ryzyka?

Ryzyko DCS jest tym większe, im bardziej obciążający profil nurkowania i im mniej konserwatywne postępowanie. Do grup podwyższonego ryzyka należą:

• Nurkowie techniczni, wykonujący długie/ głębokie nurkowania z przystankami dekompresyjnymi.
• Nurkowie rekreacyjni wykonujący wiele głębokich nurkowań dzień po dniu, szczególnie w ciepłych miejscach (łatwo o odwodnienie).
• Osoby z PFO (szczególnie przy epizodach DCS o charakterze neurologicznym po “bezpiecznych” profilach).
• Osoby z chorobami układu oddechowego/sercowo‑naczyniowego, istotną otyłością, palące papierosy.
• Freediverzy wykonujący liczne głębokie zanurzenia (tzw. “taravana”).
• Osoby narażone na szybkie przejście na wysokość po nurkowaniu (lot, przełęcze górskie).

Czy naprawdę trzeba się bać? Perspektywa ryzyka

DCS to realne zagrożenie, ale dobrze rozumiane i zarządzane. W nurkowaniu rekreacyjnym, przy użyciu komputerów nurkowych i przestrzeganiu zasad, szacowana częstość DCS wynosi zwykle kilka przypadków na 10 000 nurkowań. Większość z nich to postaci łagodniejsze i dobrze reagujące na leczenie, o ile zostaną wcześnie rozpoznane.

Innymi słowy: nie jest to powód, by rezygnować z nurkowania, ale jest to silny argument, by nurkować mądrze, konserwatywnie i z szacunkiem dla procedur.

Pierwsza pomoc i co robić od razu

Jeśli podejrzewasz chorobę dekompresyjną u siebie lub partnera:

• Przerwij aktywność, zapewnij spokój i bezpieczeństwo poszkodowanemu.
• Podaj 100% tlen (jeśli dostępny) przez maskę z rezerwuarem lub system demand — tak szybko, jak to możliwe.
• Zadbaj o komfort termiczny (ogrzej, ale nie przegrzewaj), nawodnienie doustne jeśli przytomny i bez nudności (małe łyki).
• Natychmiast wezwij pomoc medyczną (112) i skontaktuj się z lekarzem medycyny nurkowej/centrum hiperbarycznym (np. DAN).
• Ułóż w pozycji leżącej na wznak; unikaj pozycji Trendelenburga. Nie podawaj alkoholu ani niepotrzebnych leków.
• Nie planuj re‑immersji “na własną rękę” — obecnie nie zaleca się powtórnego zanurzenia jako pierwszej pomocy bez nadzoru medycznego.
• Unikaj ewakuacji lotniczej na wysokości, jeśli to możliwe; jeśli konieczna — preferuj loty niskopułapowe/ciśnieniowane i podawaj tlen.

To sytuacja potencjalnie nagła. Szybkie działanie znacząco poprawia rokowanie.

Leczenie w komorze hiperbarycznej: czego się spodziewać

Standardem jest rekompresja w komorze hiperbarycznej z podawaniem tlenu. Protokół (np. U.S. Navy Table 6) dobiera lekarz na podstawie objawów i czasu ich trwania. Często już pierwsza sesja przynosi istotną poprawę, choć w niektórych przypadkach potrzebne są powtórzenia.

Elementy leczenia obejmują:

• Tlenoterapię pod zwiększonym ciśnieniem w sesjach przerywanych przerwami na powietrze (dla zmniejszenia ryzyka toksyczności tlenu).
• Nawodnienie i kontrolę bólu, monitorowanie neurologiczne.
• W razie wskazań — diagnostykę różnicową (AGE, barotrauma, inne schorzenia neurologiczne).

Wczesne leczenie zwiększa szanse pełnego powrotu do zdrowia. Opóźnienie może utrwalać deficyty.

Profilaktyka: praktyczne zasady bezpiecznego nurkowania

Planowanie i wykonanie nurkowania

• Planuj konserwatywnie, korzystaj z wiarygodnego komputera nurkowego i aktualnych algorytmów (np. Bühlmann ZH-L16 z konserwatywnymi gradient factors).
• Kontroluj prędkość wynurzania (typowo ≤ 9–10 m/min) i rób przystanek bezpieczeństwa 3–5 minut na 5 m, nawet przy nurkowaniach bezdekompresyjnych.
• Ogranicz liczbę i głębokość powtórzeń; jeśli nurkujesz wielodniowo, dodaj dni lżejsze i pauzy.
• Unikaj wysiłku fizycznego na dnie i tuż po wynurzeniu; popłyń na powierzchni spokojnie, bez dźwigania sprzętu na dystansie.
• Dbaj o pływalność i trim; nie dopuszczaj do niekontrolowanych wynurzeń.

Fizjologia i nawyki

• Nawodnienie: pij regularnie wodę lub napoje elektrolitowe; unikaj nadmiaru kofeiny i alkoholu.
• Temperatura: nie dopuść do wychłodzenia na dnie i przegrzania na wynurzeniu; dobierz odpowiednią ochronę termiczną.
• Sen i regeneracja: śpij wystarczająco, nie nurkuj w chorobie ani na “lekarstwach” upośledzających świadomość.
• Odżywianie: lekkie posiłki przed nurkowaniem, unikaj ciężkostrawnych i bardzo tłustych potraw tuż przed wejściem do wody.
• Tlen po nurkowaniu: w niektórych operacjach technicznych stosuje się tlen na powierzchni, ale rób to zgodnie z procedurą i szkoleniem.

Sprzęt i procedury

• Aktualizuj oprogramowanie komputera i kalibruj czujniki, jeśli używasz rebreathera.
• Przeglądaj sprzęt regularnie, szczególnie automaty i źródła gazu.
• Szkol się i ćwicz procedury awaryjne — stres i chaos sprzyjają błędom dekompresyjnym.

Po nurkowaniu: loty, wysokość, wysiłek i sauna

Zmniejszone ciśnienie na wysokości po nurkowaniu zwiększa gradienty gazowe i ryzyko DCS. Zachowaj odstępy:

• Po pojedynczym nurkowaniu bezdekompresyjnym: minimum 12 godzin przed lotem.
• Po wielu nurkowaniach lub nurkowaniach wielodniowych: minimum 18 godzin.
• Po nurkowaniach dekompresyjnych/ciężkich technicznych: rozważ 24 godziny lub więcej (zgodnie z zaleceniami organizacji/lekarskimi).

Unikaj intensywnego wysiłku, gorących kąpieli i sauny przez kilka godzin po nurkowaniu — zwiększona perfuzja może sprzyjać mobilizacji pęcherzyków. Jeśli musisz jechać przez przełęcze górskie, rozważ dłuższą przerwę lub alternatywną trasę o niższej wysokości.

PFO i inne szczególne czynniki

PFO (drożny otwór owalny) występuje u istotnej części populacji i zwykle jest bezobjawowe. Może jednak zwiększać ryzyko neurologicznych postaci DCS, ponieważ pęcherzyki mogą ominąć filtr płucny i trafić do krążenia tętniczego. Rozważ konsultację z lekarzem medycyny nurkowej, jeśli:

• miałeś(-aś) epizod DCS o charakterze neurologicznym po “pozornie bezpiecznym” profilu,
• masz nawracające incydenty, mimo przestrzegania zasad.

Rutynowe badania przesiewowe PFO u wszystkich nurków nie są standardem. Alternatywą dla zabiegu jest ostrożniejszy styl nurkowania (płytsze profile, wolniejsze wynurzanie, dłuższe przystanki, unikanie wysiłku po nurkowaniu).

Mity i fakty

• Mit: “W DCS zawsze boli staw.”
  Fakt: Objawy mogą być czuciowe, neurologiczne, skórne, równowagi — ból stawu to częsty, ale nie jedyny symptom.
• Mit: “Jak poczekam kilka godzin, samo przejdzie.”
  Fakt: Samoistna poprawa może się zdarzyć, ale opóźnia leczenie i zwiększa ryzyko trwałych następstw. Działaj od razu.
• Mit: “Aspiryna rozwiąże problem.”
  Fakt: Nie podawaj leków na własną rękę; standardem jest tlen i szybka konsultacja medyczna.
• Mit: “DCS dotyczy tylko technicznych nurków.”
  Fakt: Zdarza się także w rekreacji, zwłaszcza przy kumulacji nurkowań, odwodnieniu czy błędach proceduralnych.

FAQ: najczęstsze pytania

Czy choroba dekompresyjna może wystąpić po freedivingu?

Tak, choć rzadziej. Wielokrotne głębokie zanurzenia na bezdechu mogą prowadzić do objawów określanych jako “taravana”, przypominających DCS ucha wewnętrznego i neurologiczną.

Jak szybko pojawiają się objawy?

Najczęściej w ciągu 6–24 godzin, ale mogą wystąpić wcześniej (nawet w trakcie wynurzania) lub później, zwłaszcza przy ekspozycji na wysokość po nurkowaniu.

Czy po epizodzie DCS można wrócić do nurkowania?

Często tak, po pełnym wyleczeniu i zgodzie lekarza medycyny nurkowej. Czas powrotu zależy od ciężkości przebiegu i ewentualnych deficytów.

Czy komputery nurkowe eliminują ryzyko?

Nie. Pomagają zarządzać ryzykiem, ale nie biorą pod uwagę wszystkich czynników indywidualnych. Ustawiaj profil konserwatywnie i słuchaj swojego ciała.

Czy picie kawy zwiększa ryzyko DCS?

Umiarkowana kawa nie jest przeciwwskazana, ale nadmiar kofeiny może sprzyjać odwodnieniu. Priorytetem jest właściwe nawodnienie wodą/elektrolitami.

Podsumowanie

Czy choroba dekompresyjna to powód do niepokoju? Tak — jako zjawisko potencjalnie groźne, wymagające natychmiastowej reakcji. Czy to powód, by rezygnować z nurkowania? Nie — jeśli nurkujesz świadomie, planujesz konserwatywnie i dbasz o siebie oraz partnera. Edukacja, procedury i zdrowy rozsądek obniżają ryzyko do akceptowalnego poziomu.

Zapamiętaj trzy kluczowe zasady: planuj mądrze, wynurzaj się powoli, reaguj szybko. A w razie wątpliwości — tlen, spokój i telefon po pomoc.

Przydatne źródła i numery:

• Divers Alert Network (DAN) — porady i alarm:
• Europa/Polska — w nagłych wypadkach: 112