Co to jest zakrzepica w nogach (DVT)?

Zakrzepica żył głębokich (ang. deep vein thrombosis, DVT) to powstanie skrzepliny (zakrzepu) w żyłach położonych głęboko w kończynie – najczęściej w łydce lub udzie. Skrzeplina zwęża lub zamyka światło żyły, utrudniając odpływ krwi. Czasem jej fragment może się oderwać i popłynąć do płuc, powodując zatorowość płucną – stan potencjalnie groźny dla życia. Nie każda DVT prowadzi do zatorowości, ale ryzyko jest realne i wymaga czujności oraz leczenia.

Dlaczego dochodzi do zakrzepicy? Klasycznie mówi się o „triadzie Virchowa”: spowolnienie przepływu krwi (np. długie unieruchomienie), uszkodzenie ściany naczynia (np. w trakcie zabiegu) oraz zwiększona krzepliwość krwi (np. w niektórych chorobach, podczas ciąży lub przy stosowaniu estrogenów). U jednej osoby może działać kilka czynników jednocześnie.

Jakie są typowe objawy zakrzepicy w nogach?

Objawy DVT bywają różne – od subtelnych po bardzo dokuczliwe. Co ważne, część epizodów przebiega skąpoobjawowo.

• obrzęk jednej nogi (rzadziej obu), często narastający w ciągu dnia,
• ból lub tkliwość łydki/uda, nasilające się przy chodzeniu lub ucisku,
• uczucie ciepła, zaczerwienienie lub sinoczerwone zabarwienie skóry,
• wyraźniejsze poszerzenie żył powierzchownych,
• uczucie „pełności” lub napięcia w łydce.

Niepokoi szczególnie jednostronny, nowy obrzęk i ból łydki bez urazu. Klasyczny „objaw Homansa” (ból w łydce przy zgięciu stopy) ma niską wartość diagnostyczną i nie powinien być używany samodzielnie do rozpoznania.

Kiedy zgłosić się pilnie po pomoc?

Wezwij pomoc lub jedź na SOR, jeśli dolegliwości nogi towarzyszy którykolwiek z poniższych objawów:

• nagła lub narastająca duszność,
• ból w klatce piersiowej, zwłaszcza nasilający się przy oddychaniu,
• kaszel z krwią,
• zawroty głowy, omdlenie, uczucie kołatania serca,
• nasilający się, gwałtowny obrzęk i silny ból nogi, z jej zblednięciem lub zasinieniem.

W razie wątpliwości lepiej działać zbyt wcześnie niż zbyt późno.

Kto jest w grupie ryzyka?

Ryzyko rośnie, gdy nakłada się kilka czynników. Najczęstsze to:

• długotrwałe unieruchomienie (połóg, hospitalizacja, gips, długie loty/niemożność poruszania się),
• zabiegi chirurgiczne, szczególnie ortopedyczne i onkologiczne,
• nowotwory i ich leczenie,
• ciąża i połóg,
• hormonalna terapia estrogennowa (antykoncepcja z estrogenem, HTZ),
• przebyta wcześniej zakrzepica lub zatorowość płucna,
• wrodzone lub nabyte trombofilie (np. mutacja czynnika V Leiden),
• wiek powyżej 60 lat (choć DVT może wystąpić w każdym wieku),
• otyłość, palenie tytoniu, przewlekła niewydolność serca lub niewydolność żylna,
• zakażenia i stany zapalne (np. aktywny COVID-19 zwiększał ryzyko w ostrej fazie choroby).

Jak diagnozuje się zakrzepicę?

Rozpoznanie łączy ocenę kliniczną z badaniami. Najczęściej stosuje się:

• skale kliniczne oceny prawdopodobieństwa (np. skala Wellsa),
• badanie D-dimerów we krwi – przy niskim/pośrednim prawdopodobieństwie klinicznym wynik ujemny pomaga wykluczyć DVT; wynik dodatni nie potwierdza jednoznacznie, bo rośnie również w innych stanach (zapalnych, po operacji, w ciąży),
• USG żył kończyn dolnych (USG duplex – kompresyjne) – kluczowe badanie potwierdzające lub wykluczające DVT,
• flebografię (obecnie rzadko), gdy USG jest niejednoznaczne.

W praktyce lekarz łączy objawy, skalę Wellsa i D-dimer, by zdecydować o pilnym USG. W naglących sytuacjach (np. wysokie ryzyko zatorowości) diagnostyka i leczenie prowadzone są równolegle.

Na czym polega leczenie?

Podstawą jest antykoagulacja, czyli „rozrzedzenie krwi”, które zapobiega powiększaniu się zakrzepu i powstawaniu nowych. Najczęściej stosowane są:

• nowe doustne antykoagulanty (DOAC): apiksaban, rywaroksaban, edoksaban, dabigatran – wygodne, skuteczne; mają mniej interakcji pokarmowych niż warfaryna,
• heparyny drobnocząsteczkowe (LMWH) – szczególnie preferowane w ciąży i w aktywnych nowotworach,
• warfaryna – wymaga kontroli INR i uważania na interakcje lekowe oraz stałą podaż witaminy K w diecie.

W wybranych sytuacjach rozważa się zabiegi inwazyjne (tromboliza, trombektomia) – zwykle przy rozległej, świeżej DVT z zagrożeniem ukrwienia kończyny lub ciężkimi objawami. Filtr w żyle głównej dolnej bywa stosowany, gdy istnieją przeciwwskazania do antykoagulacji lub przy nawrotach mimo prawidłowego leczenia.

Rola pończoch uciskowych: aktualne wytyczne nie zalecają ich rutynowo do zapobiegania zespołowi pozakrzepowemu u każdego, ale mogą zmniejszać obrzęk i ból u wybranych pacjentów. Dobór stopnia kompresji i rozmiaru najlepiej skonsultować ze specjalistą.

Ruch vs. leżenie: po wdrożeniu skutecznej antykoagulacji zaleca się wczesną, umiarkowaną mobilizację, a nie ścisłe leżenie – to pomaga krążeniu żylnemu i zmniejsza ryzyko powikłań unieruchomienia.

Jak długo trwa leczenie i czy wraca się do pełnej sprawności?

Typowy minimalny czas leczenia to 3 miesiące. Dalsze decyzje zależą od przyczyny DVT i ryzyka nawrotu:

• „prowokowana” DVT (np. po dużej operacji lub urazie): zwykle 3 miesiące leczenia,
• „nieprowokowana” DVT (bez wyraźnego czynnika) lub utrzymujące się czynniki ryzyka: częściej rozważa się terapię wydłużoną, nawet bezterminową, po ocenie korzyści i ryzyka krwawienia,
• nowotwór, trombofilia, nawracające epizody: decyzje indywidualne, często dłużej.

Powrót do sprawności jest zazwyczaj możliwy. Część osób doświadcza jednak przewlekłych następstw – tzw. zespołu pozakrzepowego (uczucie ciężkości, obrzęki, ból, przebarwienia skóry). Wczesna i prawidłowa antykoagulacja, kontrola masy ciała, ruch i odpowiednia kompresja objawowa pomagają ograniczyć te dolegliwości.

Fakty i mity o zakrzepicy w nogach

„Zakrzepica dotyczy tylko osób starszych”

Mit. Ryzyko rośnie z wiekiem, ale DVT może dotknąć osoby w każdym wieku – zwłaszcza po zabiegach, urazach, w ciąży/połogu, przy stosowaniu estrogenów, w nowotworach czy przy wrodzonych trombofiliach.

„Ból łydki zawsze oznacza zakrzepicę”

Mit. Ból łydki ma wiele przyczyn (np. skurcz mięśni, naderwanie, torbiel Bakera, zapalenie żył powierzchownych). Fakt: Jednostronny obrzęk i ból bez urazu wymagają pilnej oceny, ale diagnozę potwierdza dopiero USG.

„Jeśli D-dimer jest dodatni, to na pewno mam zakrzepicę”

Mit. D-dimer jest czuły, ale mało swoisty – bywa podwyższony w wielu stanach (infekcje, po operacji, w ciąży, z wiekiem). Fakt: Ujemny D-dimer przy niskim/pośrednim prawdopodobieństwie klinicznym skutecznie wyklucza DVT. Wysoki wynik wymaga potwierdzenia USG.

„Po rozpoznaniu zakrzepicy trzeba leżeć w łóżku”

Mit. Fakt: Po rozpoczęciu skutecznej antykoagulacji zaleca się umiarkowaną mobilizację. Długie leżenie zwiększa ryzyko powikłań i nie przyspiesza zdrowienia.

„Lot samolotem powoduje zakrzepicę u każdego”

Mit. Długie podróże zwiększają ryzyko przede wszystkim u osób podatnych (np. po niedawnym zabiegu, z przebytą DVT, w ciąży). Fakt: Większości pasażerów wystarczą proste środki: nawadnianie, wstawanie co 1–2 godziny, ćwiczenia stóp i łydek, unikanie alkoholu i środków nasennych. Pończochy uciskowe o stopniu 15–30 mmHg warto rozważyć przy wyższym ryzyku – po konsultacji.

„Antykoncepcja hormonalna jest zakazana dla wszystkich z ryzykiem zakrzepicy”

Mit (w uproszczeniu). Fakt: Preparaty z estrogenem istotnie zwiększają ryzyko DVT – wymagają rozważnej kwalifikacji. Metody progestagenowe (bez estrogenu) mają mniejszy wpływ na krzepliwość. Dobór metody powinien odbywać się indywidualnie z lekarzem.

„Na zakrzepy działają maści, zioła i aspiryna”

Mit. Maści i suplementy nie leczą DVT. Aspiryna nie jest leczeniem pierwszego wyboru i nie zastępuje antykoagulantów w świeżej zakrzepicy. Fakt: Skuteczne leczenie to antykoagulacja dobrana przez lekarza.

„Skarpety uciskowe zapobiegają zakrzepicy u każdego”

Mit. Fakt: Kompresja może złagodzić obrzęk i ból oraz bywa zalecana w konkretnych sytuacjach (po zabiegach, w podróży u osób z ryzykiem). Nie jest rutynowo wymagana u wszystkich i powinna być prawidłowo dobrana.

„Po zakrzepicy nie można uprawiać sportu”

Mit. Fakt: Ruch jest ważny w prewencji i rekonwalescencji. Po stabilizacji na lekach wskazana jest stopniowa aktywność aerobowa (np. marsz, rower, pływanie). Należy unikać sportów kontaktowych i aktywności z wysokim ryzykiem urazu podczas antykoagulacji.

„Raz zakrzepica – zawsze zatorowość płucna”

Mit. Nie każda DVT prowadzi do zatorowości płucnej, ale ryzyko istnieje, szczególnie bez leczenia. Fakt: Wczesna antykoagulacja znacząco zmniejsza ryzyko powikłań.

„Jeśli biorę leki przeciwkrzepliwe, muszę zrezygnować z normalnego życia”

Mit. Fakt: Większość osób funkcjonuje normalnie. Trzeba unikać urazów, poinformować lekarzy o lekach, kontrolować interakcje (szczególnie przy warfarynie) i stosować się do zaleceń.

Jak zmniejszyć ryzyko zakrzepicy na co dzień i w podróży?

Na co dzień

• Ruszaj się regularnie: minimum krótkie przerwy co 45–60 minut w pracy siedzącej.
• Dbaj o prawidłową masę ciała, rzuć palenie.
• Nawadniaj się adekwatnie do wysiłku i temperatury.
• Kontroluj choroby przewlekłe (np. niewydolność serca, cukrzycę).
• Porozmawiaj z lekarzem o indywidualnym ryzyku przy antykoncepcji/HTZ.
• Po zabiegach operacyjnych stosuj zalecone profilaktyczne dawki heparyny/DOAC, wstawaj jak najwcześniej, gdy tylko to bezpieczne.

W podróży (samolot, autobus, samochód)

• Wstawaj i przejdź się co 1–2 godziny (w samolocie/pendolino), w aucie – rób przerwy.
• Ćwicz stopy i łydki siedząc: krążenia, zginanie grzbietowe/podeszwowe.
• Pij wodę, ogranicz alkohol i środki nasenne.
• Rozważ pończochy uciskowe przy podwyższonym ryzyku (po konsultacji).
• Nie stosuj profilaktycznie aspiryny bez zaleceń lekarskich.

Zakrzepica w ciąży i połogu – na co uważać?

Ciąża i okres połogu naturalnie zwiększają krzepliwość krwi i ryzyko DVT (najwyższe jest w połogu). Objawy mogą być mniej typowe; częstsze są zakrzepy w lewej nodze.

• leczeniem z wyboru jest heparyna drobnocząsteczkowa (LMWH) – bezpieczna dla płodu,
• warfaryna jest przeciwwskazana w ciąży (teratogenna), dopuszczalna w laktacji,
• DOAC nie są rutynowo zalecane w ciąży i podczas karmienia piersią ze względu na ograniczone dane,
• profilaktykę lub leczenie ustala się indywidualnie; poinformuj lekarza o przebytej DVT, trombofilii lub poronieniach nawracających,
• po porodzie ryzyko utrzymuje się przez kilka tygodni – kontynuuj zalecone postępowanie i czujność na objawy.

Aktywność fizyczna, praca siedząca i sport po zakrzepicy

Po wdrożeniu leczenia i stabilizacji stanu zdrowia umiarkowana aktywność jest korzystna: poprawia pracę pompy mięśniowej łydek, zmniejsza obrzęk i wspiera powrót do formy. Dobre wybory to marsz, jazda na rowerze stacjonarnym, pływanie.

• Unikaj sportów kontaktowych i aktywności wysokiego ryzyka urazu podczas antykoagulacji (zwiększone ryzyko krwawienia).
• W pracy siedzącej: ustaw przypomnienia co 45–60 min, by wstać; rozważ biurko z opcją pracy na stojąco; ćwicz stopy i łydki.
• Kompresja (dobrana indywidualnie) może pomóc na obrzęk i uczucie ciężkości.

Zakrzepica a COVID-19 – co wiemy?

W ostrej fazie zakażenia SARS-CoV-2 obserwowano zwiększone ryzyko powikłań zakrzepowych, szczególnie u hospitalizowanych. Obecnie stosuje się profilaktykę przeciwzakrzepową głównie w warunkach szpitalnych według aktualnych wytycznych. U osób po przebytym COVID-19, bez innych czynników ryzyka, rutynowe przyjmowanie leków przeciwkrzepliwych nie jest zalecane. Szczepienia zmniejszają ryzyko ciężkiego przebiegu infekcji i zatorowo-zakrzepowych powikłań związanych z hospitalizacją.

Najczęstsze, praktyczne pytania

Czy zapalenie żył powierzchownych to to samo co DVT?

Nie. Zapalenie żył powierzchownych (zakrzepowe zapalenie żył) dotyczy żył położonych płytko pod skórą – bywa bolesne, ze zgrubieniem „sznurka” żyły. Ma mniejsze ryzyko zatorowości niż DVT, ale gdy zmiany są blisko ujścia do układu głębokiego lub rozległe, wymaga oceny i czasem leczenia przeciwkrzepliwego.

Czy mogę pracować podczas leczenia?

Najczęściej tak – po krótkim okresie oszczędzania. Zależy to od rodzaju pracy i Twoich dolegliwości. Prace z ryzykiem urazów (wysokość, narzędzia tnące) mogą wymagać czasowego zwolnienia podczas antykoagulacji.

Jakie są najważniejsze interakcje lekowe?

Warfaryna ma liczne interakcje z lekami i żywnością (witamina K – konieczna jest stała, niezmienna podaż w diecie; monitorowanie INR). DOAC wchodzą w interakcje z silnymi inhibitorami/induktorami CYP3A4/P-gp (np. niektóre leki przeciwgrzybicze, antybiotyki makrolidowe, leki przeciwpadaczkowe). Zawsze informuj lekarza i farmaceutę o wszystkich lekach i suplementach.

Czy po zakończeniu leczenia mogę przestać się martwić?

Ryzyko nawrotu zależy od przyczyny pierwszego epizodu i Twoich czynników ryzyka. Po „prowokowanej” DVT ryzyko jest mniejsze; po „nieprowokowanej” – większe. Znajomość swojego profilu ryzyka, styl życia i czujność na objawy to najlepsza strategia długofalowa.

Podsumowanie: najważniejsze wnioski

• Zakrzepica w nogach jest częsta i potencjalnie groźna, ale skutecznie leczona – zwłaszcza gdy rozpoznana wcześnie.
• Kluczowe objawy to nowy, jednostronny obrzęk i ból nogi, ocieplenie i zmiana zabarwienia skóry. Duszność i ból w klatce piersiowej wymagają pilnej pomocy.
• Diagnozę potwierdza USG; D-dimer pomaga w selekcji chorych do badania.
• Podstawą leczenia jest antykoagulacja. Wczesna, umiarkowana mobilizacja jest wskazana.
• Nie daj się zwieść mitom: samodzielne „rozrzedzanie krwi”, maści czy aspiryna nie zastępują leczenia.
• Profilaktyka to ruch, nawadnianie, kontrola masy ciała, unikanie długiego unieruchomienia, rozsądne podejście do estrogenów i przestrzeganie zaleceń po zabiegach.

Masz wątpliwości co do swoich objawów lub ryzyka? Skonsultuj się z lekarzem pierwszego kontaktu lub angiologiem/flebolgiem. Szybka ocena i właściwe leczenie to najlepsza inwestycja w zdrowie.