Czym jest acyklowir i jak działa

Acyklowir to lek przeciwwirusowy stosowany od dekad w leczeniu zakażeń wywołanych przez wirusy z grupy Herpesviridae: przede wszystkim wirusa opryszczki pospolitej (HSV-1 i HSV-2) oraz wirusa ospy wietrznej i półpaśca (VZV). W postaci doustnej występuje jako tabletki lub kapsułki, a jego nowsze pochodne – walacyklowir i famcyklowir – charakteryzują się lepszą biodostępnością i wygodniejszym dawkowaniem.

Mechanizm działania

Acyklowir jest analogiem nukleozydowym. Po wniknięciu do zakażonych komórek jest aktywowany przez enzym wirusowy (kinaza tymidynowa), następnie wbudowuje się w materiał genetyczny wirusa i hamuje jego dalsze namnażanie. Dzięki selektywnej aktywacji w komórkach zakażonych lek wykazuje korzystny profil bezpieczeństwa.

Biodostępność i znaczenie dla praktyki

Biodostępność doustnego acyklowiru jest umiarkowana (ok. 10–20%), co wymaga częstszego dawkowania (nawet 5 razy dziennie). Walacyklowir to prolek acyklowiru o znacznie wyższej biodostępności, natomiast famcyklowir jest prolekiem pencyklowiru – także wygodnym w stosowaniu. Wybór preparatu często zależy od nasilenia objawów, preferencji pacjenta, dostępności i kosztu.

Kiedy stosować leczenie doustne

Leczenie doustne jest szczególnie zasadne, gdy:

• Opryszczka wargowa lub narządów płciowych przebiega z wyraźnymi objawami, dużą bolesnością, częstymi nawrotami lub ryzykiem transmisji.
• Występuje pierwszy epizod opryszczki narządów płciowych – przebiega zazwyczaj ciężej i dłużej niż nawroty.
• Rozpoznano półpasiec – szybkie włączenie leku (najlepiej do 72 godzin od wystąpienia wysypki) skraca czas trwania i może zmniejszyć ryzyko neuralgii poherpetycznej.
• Pacjent jest w grupie ryzyka cięższego przebiegu (np. choroby przewlekłe, obniżona odporność – wówczas często konieczne są wyższe dawki lub leczenie dożylne).
• Wskazana jest profilaktyka nawrotów (terapia supresyjna) u osób z częstymi, uciążliwymi nawrotami opryszczki narządów płciowych.

W łagodnych, ograniczonych postaciach opryszczki wargowej u zdrowych dorosłych można rozważyć leczenie miejscowe, ale terapia doustna bywa znacznie skuteczniejsza, jeśli zostanie wdrożona wcześnie.

Dawkowanie: opryszczka, półpasiec, profilaktyka

Poniższe schematy mają charakter orientacyjny dla dorosłych z prawidłową czynnością nerek. Zawsze stosuj dawkę zaleconą przez lekarza, zwłaszcza w chorobach współistniejących, ciąży, u osób starszych i w niewydolności nerek.

Acyklowir – standardowe dawkowanie

• Pierwszy epizod opryszczki narządów płciowych (HSV-2): 400 mg 3 razy dziennie przez 7–10 dni (alternatywnie 200 mg 5 razy dziennie).
• Nawracająca opryszczka narządów płciowych – leczenie epizodyczne: 800 mg 2 razy dziennie przez 5 dni lub 800 mg 3 razy dziennie przez 2 dni; ewentualnie 200 mg 5 razy dziennie przez 5 dni.
• Opryszczka wargowa (HSV-1) – leczenie epizodyczne: 400 mg 5 razy dziennie przez 5 dni lub 800 mg 2 razy dziennie przez 5 dni.
• Półpasiec (VZV): 800 mg 5 razy dziennie przez 7–10 dni; rozpocząć najlepiej do 72 godzin od początku wysypki.
• Terapia supresyjna (profilaktyka nawrotów opryszczki narządów płciowych): 400 mg 2 razy dziennie; ocena skuteczności i potrzeby kontynuacji co 6–12 miesięcy.

Wskazówki dotyczące stosowania

• Największą skuteczność uzyskuje się przy rozpoczęciu leczenia jak najwcześniej – najlepiej w fazie „mrowienia” (prodromów) lub do 24–48 h od pojawienia się zmian.
• Tabletki przyjmuj popijając pełną szklanką wody, dbaj o nawodnienie w trakcie terapii.
• Nie podwajaj dawki, jeśli zapomnisz – przyjmij kolejną o zwykłej porze.

Walacyklowir i famcyklowir – nowsze opcje doustne

Walacyklowir (prolek acyklowiru) i famcyklowir (prolek pencyklowiru) mają wyższą biodostępność niż acyklowir, co przekłada się na rzadsze dawkowanie i często lepszą wygodę stosowania. Profil skuteczności i bezpieczeństwa jest porównywalny, choć istnieją różnice w zalecanych schematach.

Walacyklowir – dawkowanie

• Pierwszy epizod opryszczki narządów płciowych: 1 g 2 razy dziennie przez 7–10 dni.
• Nawrót opryszczki narządów płciowych – epizodycznie: 500 mg 2 razy dziennie przez 3 dni lub 1 g 1 raz dziennie przez 5 dni.
• Opryszczka wargowa: 2 g co 12 godzin (2 dawki łącznie) – leczenie jednodniowe, rozpoczęte przy pierwszych objawach.
• Półpasiec: 1 g 3 razy dziennie przez 7 dni.
• Terapia supresyjna opryszczki narządów płciowych: 500 mg 1 raz dziennie (przy bardzo częstych nawrotach rozważa się 1 g 1 raz dziennie).

Famcyklowir – dawkowanie

• Nawrót opryszczki wargowej: 1500 mg jednorazowo lub 750 mg 2 razy dziennie przez 1 dzień.
• Pierwszy epizod opryszczki narządów płciowych: 250 mg 3 razy dziennie przez 7–10 dni.
• Nawrót opryszczki narządów płciowych – epizodycznie: 1 g 2 razy dziennie przez 1 dzień lub 125 mg 2 razy dziennie przez 5 dni.
• Półpasiec: 500 mg 3 razy dziennie przez 7 dni.
• Profilaktyka nawrotów (supresja): typowo 250 mg 2 razy dziennie (wg zaleceń lekarza).

Co wybrać: acyklowir, walacyklowir czy famcyklowir?

W praktyce klinicznej wybór zależy od:

• Wygody stosowania (częstość dawek) i przewidywanej adherencji – walacyklowir/famcyklowir ułatwiają przyjmowanie.
• Rodzaju infekcji i ciężkości objawów – np. w półpaścu często preferuje się walacyklowir lub famcyklowir ze względu na komfort i podobną skuteczność.
• Dostępności i kosztu – acyklowir bywa najtańszy.
• Funkcji nerek, wieku i współistniejących chorób – wszystkie trzy wymagają ostrożności w niewydolności nerek i u osób starszych.

Bezpieczeństwo: działania niepożądane i interakcje

Najczęstsze działania niepożądane

• Bóle głowy, zmęczenie.
• Nudności, bóle brzucha, biegunka.
• Wysypka, świąd (rzadziej).

Rzadkie, ale istotne działania niepożądane obejmują ostre uszkodzenie nerek (zwłaszcza przy odwodnieniu, dużych dawkach lub jednoczesnym stosowaniu leków nefrotoksycznych) oraz objawy neurotoksyczności (niepokój, splątanie, drżenia) – częściej u osób starszych i z niewydolnością nerek. W przypadku walacyklowiru bardzo rzadko opisywano TTP/HUS u osób z ciężkim niedoborem odporności przy dużych dawkach.

Interakcje lekowe

Acyklowir, walacyklowir i famcyklowir mają umiarkowany potencjał interakcji, ale zwróć uwagę na:

• Leki nefrotoksyczne (np. cyklosporyna, takrolimus, aminoglikozydy, amfoterycyna B, wysokie dawki NLPZ) – zwiększone ryzyko uszkodzenia nerek.
• Probenecyd i cymetydyna – mogą zwiększać stężenie acyklowiru poprzez hamowanie jego wydalania nerkowego.
• Lit – opisywano wzrost stężenia litu przy jednoczesnym stosowaniu z acyklowirem; konieczne monitorowanie.
• Mykofenolan mofetylu – możliwy wzajemny wpływ na stężenia (zwykle bez istotnych konsekwencji klinicznych, ale wymaga czujności).
• Inne leki wpływające na układ nerwowy lub nerki – zwiększona ostrożność u osób starszych i z polipragmazją.

Zawsze informuj lekarza i farmaceutę o wszystkich przyjmowanych lekach, suplementach i ziołach.

Szczególne grupy: ciąża, karmienie, dzieci, seniorzy

Ciąża

Acyklowir i walacyklowir mają dobrze udokumentowany profil bezpieczeństwa w ciąży. U kobiet z nawracającą opryszczką narządów płciowych często zaleca się terapię supresyjną od 36. tygodnia (np. acyklowir 400 mg 3 razy dziennie lub walacyklowir 500 mg 2 razy dziennie), aby zmniejszyć ryzyko nawrotu i konieczność cięcia cesarskiego. Leczenie zawsze powinno być prowadzone pod nadzorem lekarza położnika.

Karmienie piersią

Acyklowir przenika do mleka w niewielkich ilościach i uważa się, że jest zgodny z karmieniem piersią. Zachowaj ostrożność, monitoruj dziecko pod kątem nietypowych objawów i skonsultuj dawkowanie z lekarzem.

Dzieci

Dawkowanie u dzieci zależy od masy ciała i wskazania. W niepowikłanej ospie wietrznej u zdrowych dzieci rutynowe stosowanie acyklowiru nie zawsze jest konieczne; rozważa się je u starszych dzieci, dorosłych, w pierwszych 24 godzinach choroby lub w grupach ryzyka. W opryszczce jamy ustnej u dzieci decyzja zależy od nasilenia objawów i możliwości nawadniania.

Seniorzy

U osób starszych częściej występuje niezdiagnozowana redukcja filtracji kłębuszkowej. Warto oznaczyć kreatyninę i w razie potrzeby dostosować dawkę, dbać o nawodnienie i obserwować pod kątem objawów neurotoksyczności (splątanie, senność, halucynacje).

Niewydolność nerek i modyfikacja dawki

Acyklowir i jego pochodne są w dużej mierze wydalane przez nerki. W umiarkowanej i ciężkiej niewydolności nerek konieczne jest wydłużenie odstępów między dawkami lub zmniejszenie dawek. Przykładowo, przy istotnie obniżonym eGFR dawka acyklowiru stosowana w półpaścu bywa redukowana (np. do 800 mg 2–3 razy dziennie zamiast 5 razy dziennie) – ostateczne parametry ustala lekarz. Pamiętaj o odpowiednim nawodnieniu i unikaniu jednoczesnego stosowania innych leków uszkadzających nerki.

Oporność wirusów i co wtedy

Oporność HSV/VZV na acyklowir jest rzadka u osób z prawidłową odpornością, częstsza u pacjentów z ciężkim niedoborem odporności (np. po przeszczepach, w przebiegu zaawansowanego HIV). Najczęstszy mechanizm to defekt wirusowej kinazy tymidynowej. W razie podejrzenia oporności (brak odpowiedzi na prawidłowo prowadzone leczenie) konieczna jest konsultacja specjalistyczna i rozważenie alternatyw, takich jak foskarnet lub cydofowir (zwykle w leczeniu dożylnym, w warunkach szpitalnych).

Praktyczne wskazówki poprawiające skuteczność terapii

• Zacznij jak najwcześniej – najlepiej w fazie mrowienia, swędzenia lub bólu.
• Trzymaj lek „w gotowości” jeśli masz częste nawroty – zapytaj lekarza o receptę z wyprzedzeniem.
• Dbaj o nawodnienie i regularność przyjmowania – ustaw przypomnienia w telefonie.
• Opryszczka narządów płciowych: stosuj prezerwatywę, unikaj kontaktów w trakcie aktywnych zmian i objawów prodromalnych.
• Półpasiec: rozpocznij leczenie do 72 godzin od wysypki. Jeśli wysypka obejmuje okolicę oczu lub pojawiają się zaburzenia widzenia – pilnie skontaktuj się z lekarzem.
• Rozważ szczepienia: przeciw półpaścowi (dla dorosłych 50+) zmniejsza ryzyko zachorowania i neuralgii poherpetycznej.
• W bólu towarzyszącym półpaścowi sięgnij po analgetyki zgodnie z zaleceniami (paracetamol, NLPZ; w trudniejszych przypadkach lekarz może włączyć leki przeciwbólowe o innym mechanizmie działania).

FAQ: najczęstsze pytania o leczenie doustne acyklowirem i innymi lekami

Czy acyklowir „leczy na stałe” opryszczkę?

Nie. Acyklowir, walacyklowir i famcyklowir hamują namnażanie wirusa i skracają czas objawów, ale nie eliminują wirusa z organizmu. U części osób nawroty mogą się powtarzać, choć terapia supresyjna znacząco zmniejsza ich częstość.

Kiedy zacząć brać lek?

Jak najwcześniej – najlepiej już przy pierwszych objawach prodromalnych (mrowienie, pieczenie). W opryszczce i półpaścu skuteczność jest największa, gdy leczenie rozpocznie się w ciągu 24–72 godzin.

Czy można pić alkohol podczas leczenia?

Umiarkowane ilości alkoholu zwykle nie wchodzą w istotne interakcje z acyklowirem czy walacyklowirem, ale alkohol może nasilać odwodnienie i senność. W ostrej fazie infekcji najlepiej ograniczyć lub unikać alkoholu.

Co zrobić, gdy zapomnę dawki?

Przyjmij pominiętą dawkę, gdy sobie przypomnisz, chyba że zbliża się pora następnej – wówczas pomiń zapomnianą. Nie bierz podwójnej dawki.

Czy acyklowir jest antybiotykiem?

Nie. Acyklowir to lek przeciwwirusowy. Antybiotyki działają na bakterie, a nie na wirusy.

Jak zmniejszyć ryzyko zakażenia partnera/partnerki?

Stosuj prezerwatywy, unikaj kontaktów w trakcie aktywnych zmian i objawów prodromalnych, rozważ terapię supresyjną (np. walacyklowir 500 mg 1 raz dziennie) po konsultacji z lekarzem.

Kiedy konieczna jest pilna konsultacja?

Gdy opryszczka/półpasiec dotyczą okolicy oka lub ucha; pojawiają się objawy neurologiczne; masz wysoką gorączkę i nasilone objawy ogólne; występują oznaki odwodnienia; jesteś w ciąży i masz pierwszy epizod opryszczki narządów płciowych; masz obniżoną odporność.