Czym jest opryszczka?

Opryszczka to potoczna nazwa chorób wywoływanych przez wirusy Herpes simplex: HSV‑1 i HSV‑2. Oba są wirusami DNA z rodziny Herpesviridae, które po pierwszym zakażeniu pozostają w organizmie w stanie utajenia (latencji) i mogą okresowo się reaktywować.

Najczęstsze postaci kliniczne opryszczki:

• Opryszczka wargowa (orolabialna) – zwykle spowodowana przez HSV‑1 („zimno na ustach”).
• Opryszczka narządów płciowych – częściej HSV‑2, ale coraz częściej także HSV‑1 (zwłaszcza u młodych dorosłych).
• Opryszczka palca (whitlow) – bolesna zmiana skórna, m.in. u personelu medycznego lub dzieci ssących kciuk.
• Keratitis herpetica – zakażenie rogówki, wymagające pilnej uwagi okulistycznej.
• Rzadkie, ciężkie powikłania – np. zapalenie mózgu (HSV‑1) lub uogólniona opryszczka u noworodków.

Kluczowe: „opryszczka” to nie nazwa wirusa, lecz choroby. Wirusami, które ją wywołują, są HSV‑1 i HSV‑2.

HSV‑1 vs HSV‑2 – najważniejsze różnice

HSV‑1 i HSV‑2 są bardzo podobne biologicznie, ale różnią się preferencją miejsc zakażenia, dynamiką nawrotów i ryzykiem bezobjawowego szerzenia. Oba typy mogą zakażać zarówno okolice ust, jak i narządów płciowych – różni się jednak przeciętny przebieg zakażenia.

Opryszczka wargowa a HSV‑2 – czy to w ogóle możliwe?

Tak, choć rzadko. Opryszczka wargowa najczęściej jest spowodowana przez HSV‑1. Zakażenie HSV‑2 w obrębie jamy ustnej może się zdarzyć po kontakcie oralno‑genitalnym z osobą zakażoną HSV‑2, ale zwykle przebiega łagodniej i ma niewielką tendencję do nawrotów w tej lokalizacji. Dlatego „zimno” na ustach to niemal zawsze HSV‑1, ale sam wygląd zmiany skórnej nie rozstrzyga typu wirusa.

Opryszczka narządów płciowych: HSV‑2 czy HSV‑1?

W krajach rozwiniętych rośnie udział HSV‑1 w zakażeniach genitalnych, zwłaszcza u młodszych dorosłych. Mimo to HSV‑2 pozostaje główną przyczyną opryszczki narządów płciowych globalnie.

• Genitalny HSV‑2 – zwykle częstsze nawroty i dłuższe okresy bezobjawowego siewstwa, co zwiększa szansę nieświadomego zakażenia partnera/partnerki.
• Genitalny HSV‑1 – zazwyczaj łagodniejszy przebieg po fazie ostrej i mniej nawrotów w kolejnych latach.

Znajomość typu wirusa ma znaczenie praktyczne: pomaga przewidzieć ryzyko nawrotów, doradzić profilaktykę i rozważyć leczenie supresyjne.

Objawy i przebieg zakażenia

Pierwotne zakażenie

Pierwszy epizod może być bezobjawowy lub objawowy. Objawy zwykle pojawiają się 2–12 dni po kontakcie. Typowe są:

• pieczenie, mrowienie, ból i zaczerwienienie w miejscu zakażenia,
• pęcherzyki przechodzące w nadżerki/owrzodzenia, które goją się w ciągu 2–4 tygodni,
• objawy ogólne: gorączka, bóle mięśni, powiększenie węzłów chłonnych (częstsze w zakażeniu genitalnym HSV‑2).

Nawroty

Wirus pozostaje w zwojach nerwowych i może okresowo się reaktywować, zwłaszcza pod wpływem stresu, spadku odporności, ekspozycji na słońce (zakażenia orolabialne), urazu czy infekcji. Przebieg nawrotów bywa łagodniejszy i krótszy niż epizodu pierwotnego. Genitalny HSV‑2 nawrotuje na ogół częściej niż genitalny HSV‑1.

Jak dochodzi do zakażenia?

• Kontakt bezpośredni skóra–skóra/śluzówka–śluzówka – pocałunki, seks waginalny, analny i oralny.
• Bezobjawowe siewstwo – możliwe nawet bez pęcherzyków czy ran.
• Przedmioty – wirus poza organizmem jest mało stabilny; zakażenia przez kubki/ręczniki są dużo mniej prawdopodobne niż przez kontakt bezpośredni.

Prezerwatywy i zabezpieczenia barierowe (np. damska prezerwatywa, dental dam) zmniejszają ryzyko, ale go nie eliminują, bo opryszczka może dotyczyć skóry poza obszarem osłoniętym. Największą zakaźność obserwuje się w czasie aktywnych zmian skórnych i bezpośrednio przed ich wystąpieniem.

Diagnostyka: kiedy i jak testować?

Rozpoznanie często stawia się klinicznie, ale warto je potwierdzić badaniami, zwłaszcza przy pierwszym epizodzie lub nietypowym obrazie.

• Badanie PCR (NAAT) z wymazu z pęcherzyka/owrzodzenia – złoty standard: wykrywa materiał genetyczny i różnicuje HSV‑1 vs HSV‑2.
• Testy serologiczne typozależne (przeciwciała IgG) – mogą wskazać przebyty kontakt z HSV‑1 lub HSV‑2, gdy brak zmian do pobrania. Pomocne w wybranych sytuacjach (np. partner z rozpoznanym HSV‑2, planowanie ciąży). Uwaga: nie wykrywają bardzo wczesnego zakażenia.
• IgM – niezalecane do diagnostyki rutynowej z powodu niskiej swoistości.

W razie zmian w obrębie oka, rozległych lub ciężkich objawów, albo obniżonej odporności – pilny kontakt z lekarzem.

Leczenie i profilaktyka

Leki przeciwwirusowe

Podstawą leczenia są nukleozydowe analogi przeciwwirusowe: acyklowir, walgancyklowir (valacyklowir) i famcyklowir. Skracają czas gojenia, łagodzą ból i zmniejszają wydalanie wirusa. W zakażeniu HSV‑2 narządów płciowych można rozważyć dwa podejścia:

• Leczenie epizodyczne – stosowane przy pierwszych objawach nawrotu, by skrócić czas trwania.
• Leczenie supresyjne (przewlekłe) – codzienne dawki przez wiele miesięcy zmniejszają częstość nawrotów i ograniczają ryzyko transmisji do partnera/partnerki. W badaniach u osób z HSV‑2 stosowanie walacyklowiru codziennie redukowało transmisję objawowych zakażeń u partnerów seronegatywnych mniej więcej o połowę.

Dobór leku, dawki i czasu trwania terapii należy omówić z lekarzem – zależy to od częstości nawrotów, lokalizacji zakażenia, stanu ogólnego i planów (np. ciąża).

Leczenie miejscowe i łagodzenie objawów

• Miejscowe preparaty przeciwwirusowe (np. maść z acyklowirem lub pencyklowirem) mogą skrócić czas trwania opryszczki wargowej, jeśli zastosuje się je bardzo wcześnie (na etapie mrowienia).
• Środki przeciwbólowe (np. paracetamol, ibuprofen – jeśli nie ma przeciwwskazań), chłodne okłady, utrzymywanie suchości i czystości zmienionego miejsca.
• Filtry SPF na usta przy skłonności do „zimna” wywoływanego słońcem.

Styl życia i profilaktyka zakażeń

• Unikanie kontaktów seksualnych i pocałunków, gdy pojawiają się objawy lub zwiastuny (pieczenie, mrowienie).
• Prezerwatywy i inne metody barierowe zmniejszają ryzyko transmisji, ale go nie eliminują.
• Rozważenie leczenia supresyjnego przy częstych nawrotach lub w stałym związku, gdy partner/partnerka nie ma przeciwciał przeciw HSV‑2.
• Stres, brak snu i infekcje mogą aktywować wirusa – higiena snu i redukcja stresu bywają pomocne.
• Suplementy (np. lizyna) mają ograniczone i niespójne dowody skuteczności – nie zastępują terapii przeciwwirusowej.

Ciąża i noworodek

Największe ryzyko dla noworodka dotyczy sytuacji, gdy matka zakazi się HSV‑2 po raz pierwszy w końcówce ciąży (brak jeszcze ochronnych przeciwciał). U kobiet z rozpoznaną opryszczką genitalną:

• często rozważa się profilaktyczne leczenie przeciwwirusowe od około 36. tygodnia w celu zmniejszenia częstości nawrotów okołoporodowych,
• przy aktywnych zmianach w drogach rodnych lub objawach prodromalnych zaleca się zwykle cesarskie cięcie, aby ograniczyć ryzyko transmisji na dziecko,
• w razie zmian na piersi – unikać karmienia tą piersią do całkowitego wygojenia.

W ciąży wszelkie leki należy przyjmować po konsultacji z lekarzem. Acyklowir i walacyklowir mają korzystny profil bezpieczeństwa w standardowych dawkach.

Mity i fakty

• Mit: Opryszczka to zawsze „zimno” na ustach.
  Fakt: Opryszczka może dotyczyć również narządów płciowych, palców, oczu, a rzadko – ośrodkowego układu nerwowego.
• Mit: HSV‑2 zakaża tylko podczas widocznych zmian.
  Fakt: HSV‑2 często wydziela się bezobjawowo – stąd rola leczenia supresyjnego i metod barierowych.
• Mit: Jeśli partner nie ma objawów, nie może mnie zakazić.
  Fakt: Możliwa transmisja bezobjawowa, zwłaszcza w pierwszym roku po zakażeniu.
• Mit: Wirusa można „wymrozić” czy „wypalić”.
  Fakt: Nie da się usunąć latencji wirusa w zwojach nerwowych. Leczenie łagodzi i kontroluje zakażenie.
• Mit: Opryszczka przenosi się głównie przez przedmioty.
  Fakt: Transmisja odbywa się głównie przez bezpośredni kontakt skóra/śluzówka.

Podsumowanie: „opryszczka” vs HSV‑2

„Opryszczka” to zespół chorób wywoływanych przez dwa blisko spokrewnione wirusy: HSV‑1 i HSV‑2. HSV‑2 kojarzy się głównie z opryszczką narządów płciowych – ma tendencję do częstszych nawrotów i bezobjawowego siewstwa niż HSV‑1 w lokalizacji genitalnej. Jednocześnie oba wirusy mogą zakażać zarówno okolice ust, jak i narządy płciowe, a sam wygląd zmian nie pozwala odróżnić typu.

Najważniejsze kroki praktyczne:

• potwierdzenie rozpoznania (PCR/serologia) przy pierwszym epizodzie lub w razie wątpliwości,
• dostosowanie leczenia (epizodyczne vs supresyjne) do typu wirusa, częstości nawrotów i planów życiowych (np. ciąża),
• świadoma profilaktyka – unikanie kontaktów podczas objawów, metody barierowe i, w HSV‑2, rozważenie leczenia supresyjnego dla ograniczenia ryzyka transmisji.

Dobra wiadomość: u większości osób opryszczka jest schorzeniem przewlekłym, ale możliwym do skutecznej kontroli. Edukacja, właściwa diagnoza i leczenie pomagają żyć bez lęku i ograniczeń.

Niniejszy artykuł ma charakter edukacyjny i nie zastępuje konsultacji lekarskiej. W razie niepokojących objawów skontaktuj się z lekarzem.

Źródła i dalsza lektura