Czym jest opryszczka i skąd biorą się powikłania?

Opryszczka to infekcja wirusowa wywoływana przez HSV-1 (częściej wargi, twarz) i HSV-2 (częściej okolice genitalne), choć oba typy mogą zakażać każdą lokalizację. Po zakażeniu pierwotnym wirus pozostaje w uśpieniu (latencji) w zwojach nerwowych. Różne czynniki – stres, spadek odporności, promieniowanie UV, urazy, gorączka, miesiączka – mogą wywoływać nawrót.

Powikłania wynikają z trzech mechanizmów:

• rozprzestrzenienia się wirusa do narządów szczególnie wrażliwych (np. rogówka, ośrodkowy układ nerwowy),
• autoinokulacji (przeniesienie wirusa z jednej okolicy w inną, np. z ust do oka czy na palec),
• niewydolnej odpowiedzi immunologicznej (u noworodków, ciężarnych w specyficznych sytuacjach, chorych po przeszczepach, z HIV, w leczeniu immunosupresyjnym).

Najczęstsze powikłania opryszczki

1) Oczne powikłania: opryszczkowe zapalenie rogówki i błony naczyniowej

Opryszczkowe zapalenie rogówki (keratitis herpetica) to jedna z najczęstszych przyczyn jednostronnego spadku ostrości wzroku i bliznowacenia rogówki na świecie. Może mieć postać:

• nabłonkową (typowe „dendryty” w barwieniu fluoresceiną),
• zrębową (głębsze warstwy, większe ryzyko blizn),
• zapalenia błony naczyniowej (uveitis) – ból, światłowstręt, mroczki, podwyższone ciśnienie w oku.

Objawy alarmowe: ból oka, światłowstręt, uczucie piasku pod powiekami, zamglenie widzenia. Nieleczona choroba może prowadzić do owrzodzeń, blizn i trwałej utraty widzenia. Po każdej opryszczce w okolicy twarzy/oczu należy unikać dotykania oczu i pilnie zgłaszać do okulisty objawy ze strony narządu wzroku.

2) Neurologiczne powikłania HSV

• Opryszczkowe zapalenie mózgu (HSV encephalitis) – najcięższa postać, częściej związana z HSV-1 u dorosłych. Objawy: gorączka, silny ból głowy, zaburzenia świadomości, zmiany zachowania, napady padaczkowe, afazja. Wymaga natychmiastowego leczenia dożylnego acyklowirem, bo grozi trwałymi ubytkami neurologicznymi i zgonem.
• Opryszczkowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (aseptyczne) – częściej przy HSV-2; ból głowy, sztywność karku, gorączka, światłowstręt. Zwykle przebieg łagodniejszy niż zapalenie mózgu, ale potrzebna diagnostyka i leczenie przeciwwirusowe.
• Radikulopatia krzyżowa (zespół Elsberga) – ból w okolicy krzyżowej, zaburzenia czucia, parestezje, a nawet zatrzymanie moczu podczas ostrej genitalnej opryszczki (częściej HSV-2). Objawy zwykle ustępują, ale wymagają leczenia i czasem cewnikowania.
• Poranna aseptyczna meningitis (Mollaret) – nawracające epizody bólów głowy i objawów oponowych związanych z HSV-2.
• Porażenie nerwu twarzowego (Bell) – bywa łączone z reaktywacją HSV-1; związek nie zawsze jest jednoznaczny, ale HSV jest jednym z podejrzewanych czynników.

3) Skórne i śluzówkowe powikłania

• Eczema herpeticum (wykwit opryszczkowy w przebiegu atopowego zapalenia skóry) – liczne, bolesne, monomorficzne pęcherzykowo-nadżerkowe zmiany często z gorączką i złym samopoczuciem. To stan nagły, wymagający pilnego leczenia ogólnego acyklowirem; ryzyko zajęcia oczu.
• Herpetic whitlow (opryszczkowe zapalenie palca) – bolesne pęcherzyki na palcu (często u dzieci ssących kciuk, personelu medycznego). Ważne: nie nacinamy zmiany jak ropnia – grozi to zakażeniem bakteryjnym i rozsiewem; stosujemy leczenie przeciwwirusowe i oszczędzające.
• Herpes gladiatorum – rozsiane zmiany skórne u sportowców mających intensywny kontakt skóra do skóry (np. zapaśnicy, judocy). Wymagane przerwanie treningów do czasu wyleczenia, leczenie antywirusowe i rygorystyczna higiena.
• Erythema multiforme (rumień wielopostaciowy) – HSV jest najczęstszym czynnikiem wyzwalającym; tarczowate, symetryczne zmiany skórne, czasem zajęcie błon śluzowych. Leczenie obejmuje przeciwwirusowe i objawowe. (Uwaga: zespół Stevensa–Johnsona zwykle wywołują leki, nie HSV.)
• Nadkażenia bakteryjne – rozdrapane pęcherzyki mogą nadkażać się bakteriami (np. gronkowcem), co wymaga miejscowego lub ogólnego antybiotyku.
• Autoinokulacja – przeniesienie wirusa z wargi do oka, genitaliów lub palca przez dotyk; ryzyko rośnie w trakcie aktywnych zmian.

4) Powikłania urogenitalne i anorektalne

• Silny ból, nadżerki, trudności w oddawaniu moczu (dysuria), czasami ostre zatrzymanie moczu przy pierwotnej genitalnej opryszczce.
• Zapalenie szyjki macicy (cervicitis) – śluzowo-ropna wydzielina, krwawienia kontaktowe; ryzyko współistniejących chorób przenoszonych drogą płciową.
• Proctitis (zapalenie odbytnicy), zwłaszcza u mężczyzn mających seks z mężczyznami – ból, krwawienia, wydzielina, parcie na stolec; wymaga diagnostyki w kierunku HSV i innych STI (np. rzeżączka, chlamydioza, kiła).

5) U osób z obniżoną odpornością

U chorych po przeszczepach, leczonych immunosupresyjnie, z zaawansowanym HIV czy nowotworami, HSV może powodować:

• rozsiane zakażenie skóry i błon śluzowych,
• zapalenie przełyku (dysfagia, odynofagia), oskrzeli i płuc (kaszel, duszność),
• zapalenie wątroby, a w ciężkich przypadkach obraz sepsy.

W tej grupie częstsza jest oporność na acyklowir (mutacje w kinazie tymidynowej wirusa), co może wymagać leczenia foscarnetem lub cydofowirem w warunkach szpitalnych.

6) Opryszczka w ciąży i zakażenie noworodków

Największe ryzyko dla dziecka wiąże się z pierwotnym zakażeniem HSV u matki pod koniec ciąży lub z aktywnymi zmianami genitalnymi w chwili porodu. Zakażenie noworodka może mieć postać:

• SEM (skin–eye–mouth) – zmiany skórne, oczne lub w jamie ustnej,
• CNS – zajęcie ośrodkowego układu nerwowego (drgawki, letarg, apnoe),
• postać rozsiana – wielonarządowa, o wysokiej śmiertelności bez leczenia.

Zapobieganie obejmuje: badanie pod kątem objawów u ciężarnej, terapię supresyjną acyklowirem/walacyklowirem od 36. tygodnia u nosicielek HSV, a w przypadku aktywnych zmian lub objawów prodromalnych w chwili porodu – rozważenie cięcia cesarskiego. Każdego noworodka z podejrzeniem HSV należy pilnie skierować do szpitala, bo wczesne leczenie ratuje życie i zmniejsza ryzyko trwałych powikłań neurologicznych.

7) Psychologiczne i społeczne konsekwencje

Opryszczka genitalna wiąże się ze stygmatyzacją, lękiem przed nawrotem, problemami w życiu intymnym i par. U niektórych osób prowadzi do depresji czy unikania relacji. Edukacja, otwarta komunikacja z partnerem, grupy wsparcia i – gdy potrzeba – pomoc psychologiczna znacząco poprawiają jakość życia. Terapia supresyjna może ograniczać nawroty i ryzyko transmisji, co często redukuje obawy.

Kto jest najbardziej narażony?

• noworodki i niemowlęta,
• osoby z niedoborami odporności (HIV, po przeszczepach, w trakcie chemioterapii, terapii biologicznych, przewlekłym stosowaniu sterydów),
• osoby z atopowym zapaleniem skóry (ryzyko eczema herpeticum),
• osoby z przebytą opryszczką oczną (wysokie ryzyko nawrotów i bliznowacenia),
• kobiety w ciąży – zwłaszcza przy pierwotnym zakażeniu w III trymestrze,
• osoby z częstymi nawrotami HSV lub intensywną ekspozycją skóra–skóra (sporty kontaktowe).

Jak rozpoznaje się powikłania opryszczki?

Rozpoznanie opiera się na obrazie klinicznym i badaniach laboratoryjnych:

• Wymaz z pęcherzyka/nadżerki – PCR w kierunku HSV-1/HSV-2 (najczulsza metoda); hodowla rzadziej.
• Oko – badanie w lampie szczelinowej, barwienie fluoresceiną; w razie potrzeby PCR z wymazu spojówki/rogówki.
• Ośrodkowy układ nerwowy – PCR HSV w płynie mózgowo-rdzeniowym (punkcja lędźwiowa); MRI głowy (często zmiany w płatach skroniowych), EEG.
• Uogólnione postacie – PCR z krwi, badania narządowe (bronchoskopia, endoskopia, biopsja) zależnie od lokalizacji.
• Serologia (przeciwciała) – ograniczona przydatność w ostrym rozpoznaniu (szczególnie przy nawrotach), może pomóc różnicować zakażenie pierwotne vs. przebyte.

Leczenie powikłań opryszczki

Leczenie zawsze należy dostosować do lokalizacji i ciężkości choroby oraz stanu pacjenta. Kluczowe są leki przeciwwirusowe i szybkie rozpoczęcie terapii.

Leki przeciwwirusowe

• Acyklowir (ACV), walacyklowir (VACV), famcyklowir (FCV) – podstawowe leki na HSV.
• Ciężkie postacie (OUN, rozsiane, noworodki, ciężka immunosupresja) – acyklowir dożylnie w warunkach szpitalnych.
• Oporny HSV (rzadziej, u immunoniekompetentnych) – foscarnet/cydofowir w ośrodku specjalistycznym.

Przykładowe schematy (informacyjnie – o dawkowaniu decyduje lekarz)

• Opryszczkowe zapalenie mózgu: acyklowir i.v. 10 mg/kg co 8 h przez 14–21 dni, z monitorowaniem funkcji nerek i nawodnienia.
• Aseptyczne zapalenie opon (HSV-2): leczenie przeciwwirusowe (i.v. lub p.o. w zależności od ciężkości), zwykle 7–14 dni.
• Opryszczka oczna: gancyklowir w żelu miejscowo (często 5×/dobę z redukcją po wygojeniu), ± doustny acyklowir/walacyklowir przy głębszych postaciach. Unikać sterydów miejscowych w nabłonkowej postaci bez nadzoru okulisty; w zapaleniu zrębowym/uveitis sterydy tylko wg zaleceń okulisty równolegle z antywirusowym.
• Eczema herpeticum: acyklowir doustnie lub i.v. (w zależności od nasilenia), pielęgnacja zmian, kontrola nadkażeń, szybka konsultacja okulistyczna przy zmianach na twarzy.
• Genitalna opryszczka – ostry epizod: walacyklowir, acyklowir lub famcyklowir doustnie przez 7–10 dni (pierwotna) lub 5 dni (nawrotowa), z łagodzeniem bólu i profilaktyką nadkażeń.
• Noworodki: acyklowir i.v. – 14 dni w postaci SEM, 21 dni przy zajęciu OUN/rozsianej; następnie terapia supresyjna p.o. przez kilka miesięcy – decyzja neonatologa.

Terapia supresyjna i redukcja transmisji

U osób z częstymi nawrotami lub z partnerem seronegatywnym rozważa się leczenie supresyjne:

• acyklowir 400 mg 2× dziennie,
• lub walacyklowir 500 mg 1× dziennie (czasem 1 g 1× dziennie przy częstszych nawrotach),
• lub famcyklowir 250 mg 2× dziennie.

Terapia supresyjna zmniejsza częstość nawrotów i bezobjawowego siewstwa wirusa, co redukuje ryzyko przeniesienia HSV na partnera. Dodatkowo stosowanie prezerwatyw oraz unikanie kontaktów seksualnych podczas objawów (także prodromalnych) istotnie ogranicza transmisję – choć nie eliminuje jej całkowicie.

Leczenie objawowe i wspomagające

• leczenie bólu (np. NLPZ, leki miejscowe zgodnie z zaleceniem),
• nawodnienie, odpoczynek, higiena zmian skórnych,
• antybiotyki tylko przy wtórnym nadkażeniu bakteryjnym,
• cewnikowanie przy ostrym zatrzymaniu moczu,
• edukacja w zakresie zapobiegania autoinokulacji (dokładne mycie rąk, niedotykanie oczu).

Jak zapobiegać powikłaniom i nawrotom?

• Rozpoznawaj i ograniczaj czynniki wyzwalające: stres, brak snu, intensywne słońce (filtry UV na usta i skórę), mikrourazy.
• Higiena: myj ręce po kontakcie ze zmianami, nie dotykaj oczu, nie dziel się ręcznikami, balsamami, maszynkami do golenia.
• Bezpieczny seks: prezerwatywy, unikanie kontaktów w trakcie objawów (również prodromalnych), informowanie partnera; rozważ terapia supresyjna przy związkach „niezgodnych” serologicznie.
• Atopia i skóra: właściwa kontrola atopowego zapalenia skóry; szybka konsultacja przy podejrzeniu eczema herpeticum.
• Oczy: osoby z przebytą opryszczką oczu powinny omówić profilaktykę przed zabiegami na oku (np. LASIK) oraz szybko zgłaszać każde podrażnienie oka.
• Ciąża: planowanie i edukacja – zgłaszanie zmian lekarzowi; u nosicielek HSV rozważa się profilaktykę od 36. tygodnia; ocena do porodu przez ginekologa-położnika.
• Szczepionki: obecnie brak dostępnej szczepionki przeciw HSV; trwają prace badawcze – warto śledzić nowe rekomendacje.

Kiedy pilnie zgłosić się do lekarza?

• ból oka, światłowstręt, pogorszenie widzenia,
• silny ból głowy, gorączka, zaburzenia świadomości, drgawki, sztywność karku,
• rozsiana, bolesna wysypka u osoby z AZS (podejrzenie eczema herpeticum),
• zatrzymanie moczu przy opryszczce genitalnej,
• objawy opryszczki genitalnej w ciąży, szczególnie w III trymestrze,
• każda gorączka, senność, słabe ssanie, wysypka u noworodka,
• u osób z obniżoną odpornością: gorączka, duszność, trudności z połykaniem, rozległe zmiany skórne.

Najczęstsze pytania (FAQ)

Czy opryszczka „na ustach” i „na genitaliach” to różne wirusy?

Najczęściej tak: HSV-1 dominuje na twarzy, HSV-2 w okolicy genitalnej. Jednak każdy typ może zakażać obie okolice – rośnie odsetek HSV-1 w zakażeniach genitalnych.

Czy opryszczka może wywołać półpasiec?

Nie. Półpasiec wywołuje inny wirus – Varicella zoster (VZV). Choć rodzina ta sama (herpeswirusy), to odrębne zakażenia.

Czy można całkowicie wyleczyć opryszczkę?

Nie usuwamy utajonego wirusa z organizmu. Możemy jednak skutecznie leczyć epizody i zapobiegać nawrotom (terapia supresyjna), osiągając długie okresy bez objawów.

Czy opryszczka zwiększa ryzyko zakażenia HIV?

Tak. Zmiany owrzodzeniowe ułatwiają wniknięcie HIV, a aktywna opryszczka zwiększa siewstwo wirusa. Leczenie supresyjne i prezerwatywy zmniejszają ryzyko transmisji.

Czy można uprawiać sport przy aktywnej opryszczce?

Treningi bez kontaktu zwykle są bezpieczne przy zachowaniu higieny. Sporty kontaktowe (zapasy, judo, rugby) w czasie aktywnych zmian zwiększają ryzyko „herpes gladiatorum” – zaleca się przerwę do wygojenia.

Czy można karmić piersią mając opryszczkę?

Tak, jeśli nie ma zmian na brodawkach lub otoczce. Przy zmianach na piersi mleko z tej strony zwykle się odciąga i wyrzuca, a karmienie kontynuuje drugą piersią – decyzję podejmuje lekarz/laktacyjny doradca.

Czy nacięcie „ropnia” na palcu przyspieszy gojenie herpetic whitlow?

Nie. To nie ropień bakteryjny. Nacinanie zwiększa ryzyko nadkażenia i powikłań. Leczenie jest zachowawcze i przeciwwirusowe.

Podsumowanie

Choć opryszczka zazwyczaj przebiega łagodnie, jej powikłania mogą być poważne – od trwałego uszkodzenia wzroku, przez choroby neurologiczne, po zagrożenie życia u noworodków i osób z zaburzeniami odporności. Kluczem jest szybkie rozpoznanie i włączenie leczenia przeciwwirusowego, a także świadoma profilaktyka: higiena, unikanie czynników wyzwalających, bezpieczniejsze zachowania seksualne oraz terapia supresyjna u wybranych osób. Jeśli pojawiają się objawy alarmowe (oko, OUN, noworodek, ciąża, immunosupresja), trzeba pilnie skonsultować się z lekarzem – w wielu sytuacjach decydują godziny.

Niniejszy artykuł ma charakter edukacyjny i nie zastępuje porady medycznej. W razie wątpliwości skontaktuj się z lekarzem rodzinnym, dermatologiem, ginekologiem/położnikiem, okulistą lub specjalistą chorób zakaźnych.