Czym jest migrena? Objawy, typy, skala problemu

Migrena dotyka około 12–15% populacji i częściej występuje u kobiet. Klasyfikujemy ją przede wszystkim jako migrenę bez aury oraz z aurą. Aura to przejściowe objawy neurologiczne poprzedzające ból (lub mu towarzyszące), takie jak błyski, mroczki, zygzaki w polu widzenia, mrowienie czy zaburzenia mowy. Napad migreny trwa zwykle od 4 do 72 godzin i wiąże się z ograniczeniem codziennej aktywności.

Migrena nie jest „zwykłym bólem głowy”. To choroba mózgu, w której zmienia się pobudliwość sieci nerwowych i regulacja bólu, a także współdziałają procesy naczyniowe i neurozapalne. Na tę skomplikowaną układankę silnie wpływają czynniki genetyczne oraz środowiskowe.

Czy migrena jest dziedziczna? Krótka odpowiedź: tak, ale...

Tak – migrena ma istotny komponent dziedziczny. Krewni pierwszego stopnia (rodzice, rodzeństwo, dzieci) osoby z migreną mają około 2–3 razy większe ryzyko zachorowania niż populacja ogólna. To jednak nie oznacza prostego dziedziczenia „na zasadzie jednej mutacji”. W zdecydowanej większości przypadków migrena jest poligeniczna, co znaczy, że ryzyko kształtuje suma wielu drobnych wariantów genetycznych w połączeniu z wpływami środowiska (sen, stres, hormony, dieta).

Wyjątkiem są rzadkie, monogenowe postacie migreny – przede wszystkim rodzinna migrena hemiplegiczna – gdzie pojedyncza mutacja o dużym efekcie może wywoływać chorobę i prowadzić do nietypowych objawów (np. przejściowego niedowładu kończyn podczas napadu).

Geny a migrena: dwa modele dziedziczenia

1) Rzadkie formy monogenowe (duży efekt jednej mutacji)

Najlepiej poznanym przykładem jest rodzinna migrena hemiplegiczna (FHM), w której mutacje w jednym z genów kanałów jonowych lub pomp jonowych zaburzają pobudliwość neuronów:

• CACNA1A (FHM1) – koduje podjednostkę kanału wapniowego CaV2.1; mutacje obniżają próg „rozprzestrzeniającej się depolaryzacji korowej” (CSD), kluczowego zjawiska stojącego za aurą.
• ATP1A2 (FHM2) – koduje podjednostkę pompy sodowo-potasowej w astrocytach; zmiany upośledzają usuwanie glutaminianu i potasu, co zwiększa pobudliwość sieci.
• SCN1A (FHM3) – gen kanału sodowego NaV1.1; zaburzenia przewodzenia wpływają na równowagę między pobudzeniem a hamowaniem.

Mutacje te są rzadkie, ale mają duże znaczenie kliniczne: napady bywają cięższe, z deficytami neurologicznymi (hemipareza, ataksja), możliwe są napady padaczkowe. W tych sytuacjach badania genetyczne mogą być uzasadnione.

2) Powszechna migrena (poligeniczna, wiele wariantów o małym efekcie)

U większości pacjentów migrena wynika z działania dziesiątek, a nawet setek wariantów genetycznych, z których każdy nieznacznie zmienia ryzyko. Duże badania asocjacyjne (GWAS) wykryły już ponad 120 loci ryzyka związanych z migreną. Te warianty wskazują na ścieżki biologiczne ważne w patofizjologii:

• Regulacja pobudliwości neuronalnej i przewodnictwa glutaminergicznego (np. LRP1, MEF2D, PRDM16),
• Przetwarzanie bodźców bólowych w układzie trójdzielnym i ośrodkowym (np. TSPAN2, PHACTR1),
• Kanały jonowe i receptory czuciowe (np. TRPM8 – receptor zimna, powiązany także z wrażliwością sensoryczną),
• Szlaki naczyniowe i neurozapalne (m.in. geny związane z peptydem CGRP i komponentami jego receptora).

Warto podkreślić, że w powszechnej migrenie pojedynczy wariant rzadko przesądza o chorobie. Ryzyko tworzy się z sumy wielu wariantów genetycznych i przenika się z czynnikami środowiskowymi.

Jak geny „zamieniają się” w napad migreny? Mechanizmy biologiczne

Migrena nie jest chorobą „jednego receptora”. To zespół zdarzeń w sieci neuronów i naczyń, które wspólnie obniżają próg pobudliwości mózgu i aktywują układ bólowy. Do najważniejszych mechanizmów należą:

• Rozprzestrzeniająca się depolaryzacja korowa (CSD) – fala przejściowej depolaryzacji neuronów i gleju przemieszczająca się przez korę mózgową. Jest uznawana za podłoże aury wzrokowej i innych ogniskowych objawów neurologicznych. Mutacje w genach FHM obniżają próg CSD.
• Aktywacja układu trójdzielno-naczyniowego – włókna nerwu trójdzielnego unerwiają opony mózgowe i naczynia; ich pobudzenie prowadzi do uwolnienia neuropeptydów (szczególnie CGRP), które rozszerzają naczynia i podtrzymują neurogenne zapalenie.
• Zwiększona pobudliwość i sensytyzacja – u części osób sieci czuciowe łatwiej „rozkręcają” sygnał bólowy. Warianty genetyczne związane z przekaźnictwem glutaminianergicznym i jonami (Na+, Ca2+, K+) mogą obniżać progi pobudzenia.
• Modulacja naczyniowa – choć migrena nie jest zwykłą „chorobą naczyń”, tonus naczyniowy i śródbłonek odgrywają rolę w inicjacji/utrzymaniu napadu; część loci ryzyka dotyczy tych szlaków.

W praktyce oznacza to, że osoby z określoną „konfiguracją” genów mogą być bardziej wrażliwe na bodźce środowiskowe wyzwalające napad – np. nagły spadek estrogenów, brak snu, odwodnienie, alkohol, zmiany pogody czy intensywne światło.

Epigenetyka, hormony i środowisko: dlaczego kobiety chorują częściej?

Migrena u kobiet jest ok. 2–3 razy częstsza niż u mężczyzn. Jednym z powodów są fluktuacje estrogenów, szczególnie ich gwałtowny spadek przed miesiączką – to częsty wyzwalacz napadu. Geny określają „wrażliwość układu”, ale hormony przełączają go w stan podatności.

Epigenetyka – czyli regulacja aktywności genów bez zmiany sekwencji DNA – dodatkowo spaja geny i środowisko. Przewlekły stres, brak snu, dieta, stan zapalny i hormony mogą wpływać na metylację DNA i modyfikacje histonów, a tym samym na ekspresję genów zaangażowanych w ból i neurozapalność. Coraz więcej badań wskazuje, że epigenetyczne „śladów” migreny można doszukiwać się w specyficznych tkankach (np. w ośrodkowym układzie nerwowym i naczyniach), choć to wciąż obszar intensywnych badań.

Testy genetyczne w migrenie: kiedy mają sens, a kiedy nie?

W typowej migrenie bez aury lub z aurą, rozpoczynającej się w wieku młodzieńczym/dorosłym, rutynowe testy genetyczne nie są zalecane. Dlaczego?

• Najczęściej jest to choroba poligeniczna – pojedynczy „pozytywny” wariant nie diagnozuje ani nie wyklucza migreny.
• Wynik testu nie zmienia aktualnie doboru leczenia u większości pacjentów.
• Wiele komercyjnych testów ma niejednoznaczną wartość kliniczną (warianty o małym efekcie, brak walidacji, ryzyko nadinterpretacji).

Wyjątki – kiedy rozważyć badania genetyczne:

• Obraz kliniczny sugerujący migrenę hemiplegiczną (aura z przemijającym niedowładem), szczególnie z początkiem w dzieciństwie i dodatnim wywiadem rodzinnym.
• Migrena z nietypowymi deficytami neurologicznymi, napadami padaczkowymi, ataksją, opóźnieniem rozwoju.
• Podejrzenie choroby mitochondrialnej lub innej choroby metabolicznej, w której migrenopodobne napady są elementem obrazu (rzadkie).

W takich sytuacjach badanie powinno być prowadzone przez neurologa we współpracy z genetykiem klinicznym. Ważne jest też rzetelne omówienie możliwych wyników (patogenny wariant, wariant o niepewnym znaczeniu, wynik negatywny) i ich konsekwencji dla pacjenta oraz rodziny.

Czy geny przewidują, które leczenie migreny zadziała?

To jedno z najczęstszych pytań o „medycynę precyzyjną” w migrenie. Obecnie:

• Nie ma rutynowych testów genetycznych, które wiarygodnie przewidziałyby skuteczność konkretnych leków przeciwmigrenowych.
• Część leków jest metabolizowana przez określone enzymy (np. CYP2D6, CYP3A4, MAO-A). Polimorfizmy mogą wpływać na stężenia leku (np. niektóre trójpierścieniowe przeciwdepresyjne, beta-blokery, wybrane tryptany), ale przekład na skuteczność i tolerancję w migrenie jest na razie niejednoznaczny i nie ma standardów klinicznych.
• Nowoczesne terapie celowane (przeciwciała anty-CGRP lub przeciw receptorowi CGRP: erenumab, fremanezumab, galcanezumab, eptinezumab) działają na wspólną końcową ścieżkę bólu migrenowego i nie wymagają testów genetycznych do kwalifikacji.

Na horyzoncie widać badania nad wielogenowymi wskaźnikami ryzyka (PRS) i markerami odpowiedzi, ale w praktyce klinicznej wciąż decydują: obraz napadów, choroby współistniejące, dotychczasowe próby leczenia i preferencje pacienta.

Co możesz zrobić już dziś? Praktyczne wskazówki łączące genetykę i styl życia

Genów nie zmienimy, ale możemy wpływać na ekspresję ryzyka i progi pobudliwości mózgu:

• Dzienniczek bólów głowy – zapisuj napady, potencjalne wyzwalacze (sen, stres, posiłki, cykl menstruacyjny, pogoda, alkohol), skuteczność leków. To pomaga personalizować profilaktykę.
• Higiena snu – regularne pory, odpowiednia długość i jakość snu stabilizują pobudliwość mózgu.
• Nawodnienie i regularne posiłki – spadki glikemii i odwodnienie obniżają próg napadu.
• Aktywność fizyczna i redukcja stresu – umiarkowany ruch, techniki relaksacyjne, uważność; zmiany epigenetyczne wspierające odporność na stres to realny zysk.
• Unikanie znanych wyzwalaczy – indywidualnych (np. czerwone wino, dojrzałe sery, silne zapachy, migające światło); warto weryfikować je na podstawie dzienniczka.
• Farmakoterapia „na czas” – szybkie przyjęcie leku doraźnego (np. tryptan, NLPZ, gepant) zwiększa skuteczność i zmniejsza ryzyko przewleklenia napadu.
• Profilaktyka – jeśli napadów jest dużo lub są ciężkie: leki profilaktyczne (beta-blokery, leki przeciwpadaczkowe, przeciwdepresyjne), toksyna botulinowa w przewlekłej migrenie, przeciwciała anty-CGRP. Decyzja wraz z neurologiem.

Jeśli w rodzinie wiele osób ma migrenę, rozmowa z lekarzem o edukacji, planie leczenia i „domowym protokole” postępowania podczas napadu pomaga ograniczyć konsekwencje choroby.

Najczęstsze pytania (FAQ)

Czy migrena może „przeskakiwać” pokolenie?

Tak bywa. W poligenicznej migrenie suma wariantów genetycznych i wpływów środowiska może u jednej osoby przekroczyć próg choroby, a u innej – nie. Dlatego w jednej generacji migreny mogą być częste, a w kolejnej rzadsze (lub odwrotnie), mimo tej samej rodziny.

Czy migrena jest dziedziczona „po matce”?

U wielu rodzin widać „matczyny” wzorzec, ale nie oznacza to prostej dziedziczności mitochondrialnej. W typowej migrenie nie wykazano jednego, dominującego mechanizmu dziedziczenia przez mitochondria. Dużą rolę odgrywają hormony, środowisko domowe i poligeniczna pula ryzyka.

Czy da się „wyłączyć” geny migreny?

Nie możemy zmienić sekwencji DNA, ale możemy wpływać na ekspresję i progi pobudliwości mózgu poprzez sen, stres, aktywność, dietę i właściwą farmakoterapię. To właśnie obszar, w którym epigenetyka spotyka praktykę kliniczną.

Czy ciąża zmienia przebieg migreny?

U wielu kobiet migrena – zwłaszcza bez aury – poprawia się w II i III trymestrze. To efekt stabilizacji estrogenów. Z kolei migrena z aurą bywa bardziej oporna. To nie jest zmiana genów, lecz hormonalno-środowiskowa modulacja wrażliwego układu nerwowego.

Kiedy i jakie badania genetyczne rozważyć?

Gdy występują napady z niedowładem (podejrzenie migreny hemiplegicznej), bardzo wczesny początek z ciężkimi objawami neurologicznymi, napady padaczkowe, wyraźny wzorzec rodzinny z nietypowymi cechami. Decyzję podejmuje się po konsultacji neurologicznej/genetycznej.

Podsumowanie

Migrena ma silny komponent genetyczny, ale u większości osób to nie jedna mutacja, tylko suma wielu wariantów i wpływów środowiska. Rzadkie monogenowe formy – jak rodzinna migrena hemiplegiczna – wynikają z mutacji w genach kanałów i pomp jonowych i mogą wymagać ukierunkowanej diagnostyki genetycznej. W powszechnej migrenie najważniejsze w praktyce pozostają: rozpoznanie fenotypu napadów, identyfikacja indywidualnych wyzwalaczy, wczesne i właściwe leczenie doraźne, a przy częstych napadach – skuteczna profilaktyka (w tym terapie celowane anty-CGRP). Wiedza o genetyce migreny pomaga zrozumieć, dlaczego choroba „lubi rodziny” i jak poprzez styl życia oraz nowoczesne leczenie można realnie obniżyć ekspresję ryzyka.

Źródła i literatura dla dociekliwych

• Hautakangas H et al. Genome-wide analysis identifies over 120 risk loci for migraine. Nature Genetics, 2022.
• Gormley P et al. Meta-analysis of 375,000 individuals identifies 38 susceptibility loci for migraine. Nat Genet, 2016.
• Ducros A. Familial hemiplegic migraine. Orphanet J Rare Dis, 2013.
• Russell MB, Ducros A. Sporadic and familial hemiplegic migraine: pathophysiological mechanisms, clinical characteristics, diagnosis, and management. Lancet Neurol, 2011.
• ICHD-3: International Classification of Headache Disorders, 3rd edition.
• Dodick DW. A Phase-by-Phase Review of Migraine Pathophysiology Supporting Targeted Mechanism-Based Treatment. Headache, 2018.
• Charles A. The pathophysiology of migraine: implications for clinical management. Lancet Neurol, 2018.
• Sutherland HG, Griffiths LR. Genetics of Migraine: Insights into the Molecular Basis of Migraine Disorders. Headache, 2017.